معرفی گیاه پنیرک
پنیرک یک گیاه چندساله است که ارتفاعش بین ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر می‌رسد و دارای کرک‌های بلندی است. این گیاه به طور طبیعی در جنگل‌ها و زمین‌های بایر رشد می‌کند. ریشه‌اش گوشت‌دار و به شکل مخروطی، مستقیم و ضخیم به قطر ۱٫۵ تا ۲٫۵ سانتیمتر است. ساقه‌ی این گیاه هم راست و استوانه‌ای شکل است.
پنیرک برگ‌های بزرگی دارد که به صورت متناوب روی ساقه قرار گرفته‌اند و هر برگ دارای ۵ تا ۷ لوب دندانه‌دار است. گل‌هایش به رنگ صورتی مایل به بنفش و با خطوط تیره هستند. مادگی گل پنیرک شامل ۱۰ تا ۱۲ برچه است و هر برچه پس از اینکه به بلوغ می‌رسد، تنها یک دانه دارد. میوه‌اش صاف و از ۱۰ قسمت تشکیل شده و دانه‌اش لوبیایی شکل و قهوه‌ای رنگ است.
به طور عمومی در ایران به انواع آن «پنیرک» گفته می‌شود، در شیراز به آن «خطمی کوچک» یا «نان کلاغ» می‌گویند و در گیلان به آن «پین دیره» می‌گویند. همچنین، در کتاب‌های طب سنتی نیز آن را با نام‌هایی مثل «خبازی» ، «خیرو» و «ملوخیا» معرفی کرده‌اند. در زبان هندی برخی گونه‌ها را پنیرک و برخی را «خبازی» و «خباجی» می‌نامند. در زبان فرانسوی نیز به طور کلی به آن Framageon و Mauve گفته می‌شود و در زبان انگلیسی به آن Mallow می‌گویند. این گیاه دو نوع اصلی دارویی دارد که در ایران نیز یافت می‌شود: نوع کبیر و نوع صغیر.
دامنه انتشار گیاه پنیرک
این گیاه در نواحی مختلفی از ایران رشد می‌کند، مانند البرز، اطراف تهران، دره هفت‌حوض، کرج، شمال ایران، ایسپیلی (گیلان)، آذربایجان، دلیجان، خوی، آستارا، نواحی غربی دریای خزر، مرکز ایران، اصفهان، خراسان، دامغان، سمنان، اراک، فارس، جزیره قشم، بندرعباس، کرمان و بلوچستان.
انواع پنیرک
پنیرک کبیر
این نوع از پنیرک به فارسی «پنیرک» نامیده می‌شود و در کتاب‌های طب سنتی با نام «خطمی» شناخته می‌شود. در زبان فرانسه به آن Framageon و Fausse guimauve می‌گویند و در زبان انگلیسی به آن High mallow و Common mallow گفته می‌شود. این گیاه از خانواده Malvaceae است و نام علمی‌اش Malva sylvestis L است. در هند این نوع را «گل خیر» و در اردو «خباجی» می‌نامند.
پنیرک کبیر یک گیاه علفی پایا یا دو ساله است که ارتفاع آن بین ۴۰ تا ۸۰ سانتیمتر است. برگ‌های این نوع، متناوب و با دمبرگ بلند و دارای بریدگی عمیق هستند که هر برگ را به ۵ تا ۷ قسمت تقسیم می‌کند. گل‌های آن بزرگ و در ماه‌های اردیبهشت تا تیرماه به رنگ قرمز مایل به بنفش ظاهر می‌شوند. ریشه‌اش عمودی و کمی ضخیم و گوشت‌دار و سفیدرنگ بوده و ساقه‌اش نیز پوشیده از کرک است. میوه‌اش کپسول گرد و مدور است که در هر قسمت آن یک دانه قرار دارد.
این گیاه در ایران نیز رشد می‌کند. یک واریته‌ای از این گیاه با نام Malva sylvestris var mauritiana Boiss L در کشور ما یافت می‌شود و در نواحی مختلفی از جمله البرز، کرج، کن، بیلغان، آذربایجان نزدیک تبریز و در خوی و قراچال و در کوه‌های گرد، در اراک، در خراسان در کوپه داغ، قوچان و بین تربت حیدریه و اسدآباد مشهد و همچنین در جنوب ایران در شیراز، کرمان و بلوچستان دیده می‌شود.
پنیرک صغیر
به فارسی به این نوع «پنیرک» گفته می‌شود و در شیراز به آن «خطمی کوچک» و در کتاب‌های طب سنتی به آن «خبازی» و «خیرو» می‌گویند. در زبان هندی نیز به این گیاه خبازی می‌گویند. در زبان فرانسوی به آن La mauve a feuilles vondes و Petite mauve و در زبان انگلیسی به آن Mallow نامیده می‌شود. نام علمی این گیاه Malva rotundifolia L است.
پنیرک صغیر از نظر ارتفاع، اندازه برگ و گل نسبت به پنیرک کبیر کوچکتر است و ارتفاع آن حدود یک وجب و حداکثر به ۵۰ سانتیمتر می‌رسد. برگ‌هایش گرد و گل‌هایش سفید یا دارای رگه‌های قرمز یا قرمز شرابی است. این نوع نیز در اکثر مناطق ایران رشد می‌کند، از جمله در دامنه‌های البرز، اطراف تهران، هفت‌حوض، مناطق شمالی ایران، اطراف گیلان، آستارا و در آذربایجان، دلیجان و نزدیک تبریز و در خوی و
پنیرک (Malva sylvestris) در مناطق مختلفی از ایران مانند اصفهان، سمنان، اراک، خراسان، قوچان، کوپه داغ، جزیره قشم، بندرعباس و کرمان به طور طبیعی رشد می‌کند.
برای استفاده‌های دارویی از گل‌های پنیرک، باید آنها را در زمانی که شکوفه زده‌اند، یعنی اواخر بهار و اوایل تابستان برداشت کرد و در سایه خشک نمود. ریشه این گیاه باید در فصل پاییز از خاک خارج و تمیز و خشک شود. برگ‌های پنیرک را نیز در ماه‌های خرداد و تیر برداشت کرده و در سایه خشک می‌کنند. به دلیل اینکه پنیرک معمولاً به صورت طبیعی در طبیعت می‌روید، کشت آن آنچنان رایج نیست.
ترکیبات شیمیایی گیاه پنیرک
برگ‌های پنیرک دارای ترکیبات شیمیایی خاصی هستند. یکی از این ترکیبات، تانن می‌باشد. همچنین، ماده فعالی در حدود ۰٫۱۸ درصد وجود دارد که می‌تواند عضلات رحم و روده‌ها را تحریک کند. علاوه بر این، در گل پنیرک یک رنگدانه به نام مالوین پیدا شده است که در صورت تجزیه به گلوکز و مالوی نین تبدیل می‌شود.
تمام قسمت‌های گیاه پنیرک دارای مقداری لعاب هستند که بین ۱۵ تا ۵۰ درصد است. تحقیقات نشان می‌دهد که لعاب گل‌های پنیرک شامل ترکیباتی مانند ال-آربینوز، ال-رامنوز و دی-گالاکتوزرونیک اسید است. همچنین در برگ‌های این گیاه، ویتامین‌های A، F و C وجود دارد و لعاب آن به نرم کردن مدفوع در روده بزرگ کمک می‌کند.
نیازهای اکولوژیکی پنیرک
گیاه پنیرک برای رشد به آب کافی نیاز دارد و شخم عمیق خاک در پاییز می‌تواند کمک کند تا خاک برای کشت پنیرک آماده شود. شرایط کشت و نیازهای محیطی آن به این صورت است:
خاک: خاک مناسب برای کشت پنیرک باید دارای بافت متوسط، غنی از مواد مغذی و ضخامت بالا باشد.
نور: این گیاه برای رشد نیاز به نور کامل دارد.
آب: پنیرک نیاز آبی بالایی دارد و نباید به خشکی برسد.
آفات و بیماری‌ها: از آفات این گیاه می‌توان به قارچ عامل بیماری زنگ اشاره کرد، که برای مبارزه با آن می‌توان از محلول ۴/۰ زینب یا محلول ۲/۰ درصد به صورت محلول‌پاشی استفاده کرد.
آماده‌سازی خاک برای کاشت پنیرک
در فصل پاییز، شخم عمیق انجام می‌شود و سپس ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم اکسید پتاس، ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم اکسید فسفر و ۱۰ تا ۲۰ کیلوگرم نیتروژن به زمین اضافه می‌شود. در فصل بهار باید از انجام کارهایی که رطوبت خاک را کاهش می‌دهد، خودداری کرد. قبل از کاشت، زمین باید تسطیح و بستر خاک آماده شود.
تاریخ و فواصل کاشت پنیرک
بهتر است که پنیرک به صورت تناوبی با غلات و سایر گیاهان کشت شود. کشت این گیاه در یک زمین معمولاً پس از سه سال تکرار می‌شود. اواخر اسفند تا اوایل فروردین، زمان مناسبی برای کشت مستقیم این گیاه است. بذرها باید در ردیف‌هایی به فاصله ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر کشت شوند و برای هر هکتار حدود سه تا چهار کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز است.
اگر بذرها به روش کپه‌ای کشت شوند، فاصله ردیف‌ها باید ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر مناسب است. در هر دو حالت، این موارد می‌تواند به رشد بهتر گیاه کمک کند.
“`html
عمق کاشت بذر در زمان کاشت یکی یا دو سانتیمتر مناسب است. برای هر هکتار زمین به ۱ تا ۱٫۵ کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز داریم.
کاشت و تکثیر پنیرک
پنیرک از طریق کاشت بذر تکثیر می‌شود و بذرها را در اوایل بهار می‌کارند. همچنین می‌توان بذرها را در پاییز در خزانه کاشت و سپس در بهار به مزرعه منتقل کرد.
برای کاشت پنیرک، بذرها را به صورت ردیفی در فاصله ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر قرار می‌دهیم و به عمق ۱ تا ۲ سانتیمتر می‌کاریم. بعد از کاشت، بلافاصله زمین را آبیاری می‌کنیم.
اگر بذرها را به صورت کپه‌ای بکاریم، در هر چاله باید پنج تا شش بذر قرار دهیم و بعد از اینکه گیاهان سبز شدند، بوته‌های ضعیف را حذف کنیم.
فاصله ردیف‌ها در این روش ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر و فاصله بوته‌ها در طول ردیف ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر است. عمق کاشت هم باید ۱ تا ۲ سانتیمتر باشد.
داشت پنیرک
اگر بذرها به صورت متراکم در طول ردیف‌ها کاشته شده باشند، در مرحله هفت تا هشت برگی باید اقدام به تنک کردن آنها کنیم تا فاصله دو بوته در طول ردیف به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر برسد. این گیاه به اکثر علف‌کش‌ها حساس است، بنابراین باید دو تا سه بار علف‌های هرز را به صورت مکانیکی وجین کنیم.
آبیاری منظم و به موقع در افزایش عملکرد بسیار مؤثر است. یکی از آفات این گیاه، قارچ عامل بیماری زنگ است. برای مبارزه با آن می‌توان از محلول ۰٫۴ زینب یا محلول ۰٫۲ درصد استفاده کرد.
برداشت پنیرک
در روزهای آفتابی و خشک اوایل تابستان به تدریج گل‌های پنیرک را همراه با کاسبرگ‌ها برداشت می‌کنیم. گل‌ها را بعد از برداشت به سبد منتقل کرده و از وارد کردن فشار به آنها جلوگیری می‌کنیم. برگ‌های بدون دمبرگ به تدریج توسط کارگرها برداشت می‌شوند. بهترین زمان برای برداشت برگ‌ها زمانی است که گیاهان به گل می‌روند زیرا در این مرحله، برگ‌ها بیشترین مواد مؤثره را دارند.
بعد از برداشت، گل‌ها را باید به ضخامت دو تا سه بند انگشت روی هم قرار دهیم تا خشک شوند. از قرار دادن گل‌های پنیرک در آفتاب باید پرهیز کرد زیرا آفتاب تأثیر منفی بر مواد مؤثره آن دارد. نسبت گل و برگ تازه به خشک باید شش به یک یا پنج به یک باشد.
خواص و کاربرد پنیرک
در هند، از گیاه پنیرک به عنوان دارویی نرم‌کننده و خنک‌کننده استفاده می‌شود و برای ناراحتی‌های غشاءهای مخاطی مجاری ریه و مثانه تجویز می‌شود. همچنین به شکل ضماد برای کاهش التهاب‌های پوست کاربرد دارد.
در مناطق مختلف خاور دور، از برگ‌ها و گل‌های پنیرک که دارای لعاب زیاد هستند، برای نرم کردن سینه و همچنین به صورت غرغره برای شست‌وشوی دهان استفاده می‌شود. این گیاه دارویی برای درمان برونشیت و ورم حلق و گلو است. همچنین مدر است و برای معده و طحال مفید می‌باشد. می‌توان ۳۰ گرم از برگ‌های خشک پنیرک را در یک لیتر آب بجوشانیم و به عنوان نرم‌کننده و مسکن مصرف کنیم.
از نظر طبیعت، پنیرک طبق نظر حکمای طب سنتی کمی سرد و تر است و برخی نیز آن را معتدل می‌دانند. در مورد خواص آن معتقدند که پنیرک اعتدال‌دهنده و ملین است. اخلاط غلیظ را رقیق کرده و اخلاط رقیق را معتدل می‌کند. همچنین انسداد مجاری کبد را باز کرده و موجب افزایش ترشح ادرار و شیر می‌شود.
ضماد ساییده برگ آن برای درمان شکستگی‌ها و تحلیل رماتیسم‌های گرم و گزیدگی زنبور مفید است. اگر این ضماد با روغن زیتون تهیه شود، اثر بیشتری دارد.
“`
برای سوختگی‌هایی که ناشی از آتش یا باد است، و همچنین گزیدگی عقرب، می‌توان از این گیاه استفاده کرد. مصرف دم‌کرده شاخه و برگ این گیاه به همراه شکر برای درمان سرفه و بهبود صدا که به خاطر گرما و خشکی است، و همچنین برای رفع یرقان، بهبود هضم غذا و سوزش در مجرای ادرار بسیار مفید است.
تخم این گیاه برای افرادی که معده‌شان ضعیف است، مضر می‌باشد. برای کاهش عوارض ناشی از تخم این گیاه، می‌توان از رب میوه یا کمپوت میوه استفاده کرد. مقدار مصرف تخم این گیاه معمولاً تا ۲۰ گرم می‌باشد. همچنین دم‌کرده گل پنیرک برای درمان زخم‌های کلیه و مثانه مؤثر است و اگر از سرشاخه‌های گلدار آن استفاده شود، برای بهبود مشکلات روده و مثانه خوب است.
برای تهیه دم‌کرده گل پنیرک، ۱۰ گرم گل پنیرک را در ۱ لیتر آب جوش دم کنید و پس از صاف کردن، به‌عنوان نرم‌کننده سینه و با خواص دیگر آن، به آرامی کم‌کم بنوشید.
بیشتر بخوانید:
