خواص دارویی گیاه بسفایج (بسپایچ، بسفایح)
با این بخش از رضیم همراه باشید تا با فواید جالب گیاه بسفایج آشنا شوید.
گیاه دارویی بسفایج (Polypodium vulgare)
- نام علمی: polypodium vulgar
- نام عمومی: polypody
- نام انگلیسی: polypody common
- نام عربی: بسبایج(basbayej)
- نام فرانسوی: polypode vulgarize
- نام آلمانی: Engelsuss
- نام خانواده: polypodiaceae(سرخس ها)
بسفایج یک گیاه علفی، همیشه سبز و دائمی است که قسمت های بالایی آن تا 30 سانتی متر رشد می‌کند. این گیاه دارای ریزوم افقی به قطر متوسط یک سانتی متر است که با فلس‌های نازک قهوه‌ای‌رنگ پوشیده شده. زیر ریزوم، ریشه‌های نازکی وجود دارد. برگ‌های بسفایج به طول حداکثر 25 سانتی‌متر، بیضی شکل و نوک تیز هستند و دارای بریدگی‌های متعددی هستند که آن‌ها را به قطعات تقسیم می‌کند. این قطعات به طور متناوب بر روی ساقه موجود در وسط قرار دارند و قطعات بالایی به تدریج کوچک‌تر می‌شوند.
هاگینه‌ها که به معنی بخش‌های تولید مثل گیاه هستند، بر روی قطعات برگ و در کنار رگبرگ اصلی آن‌ها قرار دارند. قسمت دارویی این گیاه، ریزوم‌ها هستند که از زیر خاک خارج و پس از خشک شدن استفاده می‌شوند. ریزوم‌های خشک شده به صورت قطعاتی با رنگی متمایل به قرمز قهوه‌ای که بر روی آن‌ها برجستگی‌ها و گره‌های کوچک وجود دارد، دیده می‌شوند. طعم ریزوم‌ها در حالت تازه ملایم و شیرین است، اما به تدریج جلف و نامطلوب می‌شود.
بوی ریزوم‌های خشک شده خوشایند نیست. بسفایج غالباً در مناطق جنگلی و مرطوب یافت می‌شود. این گیاه در آفریقا، اروپا، کانادا، آمریکا، ترکیه، شرق آسیا و همچنین ایران وجود دارد و در بسیاری از مناطق شمالی ایران دیده می‌شود.
تاریخچه بسفایج
بسفایج به عنوان یک گیاه دارویی از زمان‌های قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دیوسکورید، دانشمند یونانی، در قرن اول میلادی از آن برای درمان مشکلاتی مانند ترک دست‌ها، زخم بین انگشتان و به عنوان خلط‌آور استفاده کرده است. این گیاه در طب سنتی برای درمان مشکلات تنفسی، بهبود سرفه و در زمان سرما خوردگی بسیار محبوب بوده و در دارونامه‌های مختلف حتی تا قرن بیستم به کار می‌رفته است.
از دیگر استفاده‌های قدیمی بسفایج می‌توان به درمان روماتیسم، استفاده به عنوان خلط‌آور و مسهل اشاره کرد. بومیان آمریکای شمالی از ریزوم‌های این گیاه برای کاهش سرفه‌های دردناک و گلو درد استفاده می‌کردند و حتی از آن برای طعم دادن به غذاها نیز بهره می‌بردند. بومیان این گیاه را به صورت چای برای تسکین درد معده، زخم گلو، درد قفسه سینه و کهیر به کار می‌بردند و مرهم آن را برای کاهش التهاب و ورم‌ها استفاده می‌کردند.
فواید بسفایج از نظر طب سنتی
۱. طبع آن گرم و خشک است.
۲. برای درمان لقوه مفید می‌باشد.
۳. برای درمان ورم کلیه مفید می‌باشد.
۴.
برای درمان رماتیسم می‌توانید از بسفایج به صورت ضماد استفاده کنید.
۵. این گیاه برای تصفیه خون خیلی مفید است.
۶. اگر نفخ دارید، می‌توانید از بسفایج کمک بگیرید.
۷. این گیاه به درمان سرماخوردگی کمک می‌کند.
۸. برای سلامت کبد مفید است.
۹. برای تقویت طحال نیز می‌تواند موثر باشد.
۱۰. می‌توان برای درمان نقرس از آن استفاده کرد.
۱۱. بسفایج خاصیت ضد بلغم و سودا دارد.
۱۲. برای بهبود سوءهاضمه عالی است.
۱۳. در صورت رگ به رگ شدن می‌توان از آن به عنوان ضماد استفاده کرد.
۱۴. این گیاه به درمان آسم و تنگی نفس کمک می‌کند.
۱۵. دردهای مزمن شکم را تسکین می‌دهد.
۱۶. حاوی خاصیت صفرا آوری است و جوشانده ریشه آن بسیار مفید است.
۱۷. برای درمان بواسیر، ۲ گرم بسفایج و ۱۰ دانه عناب را در ۲۰۰ سی‌سی آب جوشانده و به مدت ۱۵ روز میل کنید.
۱۸. این گیاه برای درمان صرع و درد شکم موثر است.
۱۹. برای سرفه و برونشیت می‌توانید از ترکیب ۲ گرم بسفایج، انیسون و شیرین بیان به همراه ۲۰۰ سی‌سی آب‌جوش استفاده کنید.
۲۰. برای کولیت (قلنج) مفید است.
۲۱. برای درمان مالیخولیا، ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم مغز فلوس را به مدت یک هفته مصرف کنید.
۲۲. برای درمان جذام نیز مشابه مورد ۲۱ عمل کنید.
۲۳. مصرف بسفایج ممکن است باعث سقط جنین شود.
۲۴. این گیاه خاصیت خلط آوری دارد.
۲۵. برای درمان ورم مثانه مفید است.
۲۶. بسفایج خاصیت ضد انگل دارد و هر روز ۴ گرم از آن به صورت دمکرده مصرف شود.
۲۷. این گیاه مسهل است.
۲۸. برای درمان یرقان موثر است.
۲۹. برای درمان زخم‌های بین انگشتان دست و پا، از ضماد بسفایج استفاده کنید.
۳۰. دمکرده بسفایج می‌تواند فشار خون را کاهش دهد.
۳۱. برای درمان ترک‌های پوستی، بسفایج را غلیظ بجوشانید و پوست را با آب آن شست‌وشو دهید.
۳۲. برای درمان سردی و درد معده، ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم سنبل‌الطیب را دم کنید و میل کنید.
۳۳. دمکرده بسفایج عفونت کلیه و مثانه را از بین می‌برد.
۳۴. برای درمان جوش‌های غرور جوانی، بادیان، بسفایج و آویشن شیرازی از هر کدام ۵ گرم را در ۳۰۰ سی‌سی آب به مدت ۱۵ روز بجوشانید و مصرف کنید، خانم‌ها بعد از پاک شدن، به مدت ۱۲ روز استفاده کنند.
۳۵. برای رفع رطوبات منجمد در معده، بسفایج و هل باد از هر کدام ۵ گرم را در ۲۰۰ سی‌سی آب جوشانده و صبح مصرف کنید.
عوارض جانبی بسفایج
تا به حال گزارشی از عوارض جانبی این گیاه در مصرف دارویی ارائه نشده است. برخی از انواع دیگر آن ممکن است حاوی مواد سرطان‌زا باشند، بنابراین باید از مصرف اشتباه آن‌ها پرهیز کرد. تعدادی از بسفایج‌ها آنزیم تیامیناز دارند که می‌تواند ویتامین B1 را تجزیه کند. البته در مصرف معمولی مشکلی ایجاد نخواهد کرد، اما اگر زیاد مصرف شود، ممکن است بخشی از این ویتامین در بدن تجزیه شود. خوشبختانه این آنزیم با خشک کردن گیاه و حرارت از بین می‌رود؛ بنابراین مصرف خشک شده یا پخته آن مشکلی ایجاد نمی‌کند.
ابن سینا در کتاب قانون درباره گیاه بسفایج چنین گفته است:
بسپایك چوبی است باریك و خاکی رنگ، با گره‌هایی که کمی تیره‌تر شدهاند. شاخه‌های آن شبیه کرم‌هایی با پاهای دراز است و مزه آن کمی شیرین و گس است. بهترین نوع بسفایج، نوع کلفت آن است که به اندازه انگشت کوچک و رنگ آن مایل به سرخ است. نوع زرد و شاداب و ترد که کمی تلخی و خوش‌مزگی دارد همچنین خوب است. طبیعت این گیاه گرم و خشک و بسیار خشکاننده است. خاصیت ضد نفخ و از بین برنده رطوبت دارد. ضماد آن برای درد عصب مفید است. همچنین به هضم غذا کمک می‌کند و بلغم را بیرون می‌برد.
در مخزن الادویه درباره بسفایج این‌گونه نوشته شده است:
ریشه‌ای است که کمی تیره‌تر و باریك است و شبیه به هزارپا می‌باشد و از هر گره آن، ریشه‌های باریكی برخاسته است.
بهترین نوع بسفایج طعمی شبیه به دارچین و همچنین کمی شیرین و تلخ دارد. وقتی آن را بشکنید، درون آن به رنگ سبز مغز پسته‌ای است و حتی اگر کهنه شود، رنگ آن به قرمز و سیاه تغییر می‌کند. خصوصیات آن گرم و خشک است. این گیاه خاصیت مسهل، دافع خلط و ضد نفخ دارد. برای درمان قولنج، بیماری جذام، مشکلات مفصلی، پاکسازی معده، مشکلات هاضمه، سرفه و آسم مفید است. نوشیدن آب پخته شده آن به همراه ماءالشعیر یا آب و عسل می‌تواند در درمان قولنج و نفخ کمک کننده باشد. همچنین ضماد آن برای تسکین درد اعصاب و ترک‌های بین انگشتان مفید است.
نکات مهم در مورد بسفایج
1- در گزارش‌های قدیمی اشاره شده که ماده‌ای به نام گلی سریزین در ریشه بسفایج وجود دارد، اما در تحقیقات اخیر این ماده شناسایی نشده است.
2- ترکیباتی مانند فنل و بنزیل الکل به صورت جداگانه سمی هستند، اما در ریشه گیاه این مواد با رزین ترکیب شدهاند و بنابراین ترکیب آن‌ها سمی نیست و خاصیت ضد کرم خوبی ایجاد می‌کند.
3- در سال‌های اخیر، گلوکزیدهایی از ریشه بسفایج جدا شدهاند که مهم‌ترین آن‌ها پلی‌پودین و سامامبائین هستند. این مواد در ترشح صفرا تاثیر دارند و خاصیت صفرا آوردن گیاه به این موارد مربوط می‌شود.
4- ترکیبات دیگری از جمله اکتدیروئیدها از بسفایج جدا شده که قبلاً از حشرات جدا می‌شد. این مواد خاصیت شبه هورمونی دارند و می‌توانند به تقویت ماهیچه‌های نعوظی و قوای جنسی کمک کنند. امروزه محصولات حاوی این گیاه هم وجود دارد.
5- مقالات جدید به استفاده‌های قدیمی بسفایج اشاره کرده‌اند: تهیه جوشانده از ریشه‌های تازه بسفایج یا پودر آن برای درمان مالیخولیا، دردهای روماتیسمی، یرقان، تصفیه خون و مشکلات مانند سفتی طحال، درد پهلو و کولیک استفاده می‌شد. عرق برگ‌ها و ریشه بسفایج نیز در گذشته برای کاهش تب و لرز توصیه می‌شد. همچنین ریشه تازه یا خشک آن را مخلوط با عسل برای درمان پولیپ بینی در بینی به کار می‌بردند.
جمع‌آوری شده توسط مجله اینترنتی رضیم
مرجان امینی