شهر زیرزمینی همدان یکی از شگفت‌انگیزترین اکتشافات باستان‌شناسی در ایران است که در دل کوه‌ها و صخره‌های سخت این منطقه پنهان مانده بود. این مجموعه اسرارآمیز، نه‌تنها یادگاری از گذشته‌ی پرفرازونشیب همدان است، بلکه سندی زنده بر مهارت‌های فنی و معماری ایرانیان در دوران باستان محسوب می‌شود.
اگر به تاریخ، معماری سنتی و رمز و رازهای زیرزمینی علاقه‌مند هستید، شهر زیرزمینی سامن در همدان، تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای شما خواهد بود. در ادامه، به بررسی جزئیات این سازه تاریخی، ویژگی‌های معماری، اهداف ساخت و نکات جالب مرتبط با این پدیده می‌پردازیم.
موقعیت جغرافیایی و کشف شهر زیرزمینی سامن
موقعیت مکانی دقیق
شهر زیرزمینی سامن در جنوب استان همدان و در نزدیکی شهر ملایر قرار دارد. این مجموعه در منطقه‌ای به نام «سامن» واقع شده که از نظر تاریخی و جغرافیایی در موقعیتی استراتژیک برای عبور و مرور کاروان‌ها قرار داشته است.
روند کشف
- نخستین آثار این شهر در سال ۱۳۸۴ و به‌صورت کاملاً تصادفی در جریان یک پروژه عمرانی کشف شد.
- با بررسی‌های اولیه، کارشناسان میراث فرهنگی دریافتند که ساختار این شهر به دوران اشکانی بازمی‌گردد (حدود ۲۲۰۰ سال پیش).
- پس از آن، عملیات کاوش و مرمت به‌صورت رسمی آغاز شد و بخش‌هایی از شهر تاکنون از دل خاک بیرون آورده شده‌اند.
ویژگی‌های معماری شهر زیرزمینی همدان
ساختار کلی
شهر زیرزمینی سامن از ده‌ها اتاق به هم پیوسته، دالان‌های طولانی و فضاهای عبوری پیچ‌درپیچ تشکیل شده که همگی با دقت فوق‌العاده در دل سنگ تراشیده شده‌اند.
مشخصات فنی و معماری:
- عمق متوسط: ۳ تا ۶ متر زیر سطح زمین
- مصالح سازه: سنگ بستر طبیعی منطقه، بدون استفاده از ملات یا سازه‌های چوبی
- اتاق‌ها: اتاق‌های مربعی و مستطیلی با تهویه طبیعی
- دالان‌ها: مسیرهای تنگ و پیچ‌خورده برای ایجاد امنیت
- نور و هوا: بهره‌گیری از روزنه‌های کوچک برای تأمین نور و تهویه
هدف از ساخت شهرهای زیرزمینی در ایران
شهرهای زیرزمینی مانند سامن، صرفاً برای سکونت ساخته نشده‌اند. اهداف متفاوتی در ساخت آن‌ها نقش داشته‌اند:
دلایل احتمالی ساخت:
- پناهگاه در برابر حملات نظامی و غارت‌ها
- مکان امن برای نگهداری اموال و ذخایر
- زیستگاه موقت برای گروه‌های مذهبی یا فرقه‌ای تحت‌تعقیب
- پناهگاه اضطراری در دوران قحطی، خشکسالی یا شرایط بحرانی
بررسی آثار یافت‌شده در شهر زیرزمینی سامن
در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، اشیای ارزشمندی از این شهر بیرون آمده که اطلاعات دقیقی درباره فرهنگ و تمدن ساکنان اولیه آن ارائه می‌دهند.
اشیای کشف‌شده:
- سفالینه‌های ساده و نقش‌دار
- ابزارهای فلزی (چاقو، تیشه، سنجاق)
- بقایای اسکلت انسانی (نشانه دفن یا استفاده زیستی)
- کوزه‌های ذخیره غذا و آب
- آثاری از فرهنگ مذهبی و آیینی
تفاوت شهر زیرزمینی سامن با دیگر شهرهای زیرزمینی ایران
ایران سرزمین شهرهای زیرزمینی است، اما هر یک ویژگی خاص خود را دارد. در جدول زیر مقایسه‌ای کوتاه میان سامن و دیگر شهرهای شناخته‌شده آمده است:
| شهر زیرزمینی | موقعیت | دوران ساخت | کاربرد اصلی | ویژگی منحصربه‌فرد |
|---|---|---|---|---|
| سامن (همدان) | استان همدان | اشکانی | پناهگاه/زیستگاه | معماری سنگ‌تراشی کاملاً دستی |
| نوش‌آباد (کاشان) | استان اصفهان | سلجوقی-صفوی | پناهگاه جنگی | سه طبقه با سیستم تهویه هوشمند |
| اویی (نوشهر اردبیل) | اردبیل | ایلخانی | سکونت‌گاه اضطراری | دالان‌های مارپیچی ضد نفوذ |
چالش‌ها و اقدامات حفاظتی برای حفظ این میراث
شهر زیرزمینی سامن با وجود ارزش تاریخی بالا، با چالش‌های متعددی مواجه است:
تهدیدها:
- آسیب‌پذیری در برابر رطوبت و بارش
- فشارهای ناشی از توسعه شهری
- حفاری‌های غیرمجاز
اقدامات حفاظتی:
- نصب سامانه تهویه مصنوعی
- حفاظت با مصالح قابل بازگشت
- اجرای سقف‌های محافظ و مسدودسازی ورودی‌های فرعی
- تبدیل آن به سایت گردشگری با ظرفیت محدود
جذابیت‌های گردشگری و بازدید از شهر زیرزمینی همدان
اگر قصد سفر به همدان را دارید، بازدید از شهر زیرزمینی سامن تجربه‌ای متفاوت و آموزنده خواهد بود.
اطلاعات بازدید:
- موقعیت: ۱۵ کیلومتری ملایر، نزدیکی روستای سامن
- ساعات بازدید: ۹ صبح تا ۵ عصر (با رزرو قبلی)
- امکانات: راهنماهای محلی، بروشور آموزشی، پارکینگ محدود
نکات نهایی برای علاقه‌مندان به آثار تاریخی زیرزمینی
شهر زیرزمینی همدان فقط یک سازه تاریخی نیست، بلکه پلی است به تمدنی که در دل خاک پنهان شده و هنوز بخش بزرگی از رازهایش ناگشوده باقی مانده است. اگر شما هم به تاریخ و رمزگشایی از گذشته علاقه دارید:
- سفر به همدان و بازدید میدانی از شهر زیرزمینی را در برنامه خود بگنجانید.
- با مطالعه درباره شهرهای زیرزمینی دیگر ایران، درک جامع‌تری از معماری دفاعی در گذشته به دست آورید.
- به حفظ این آثار ملی احترام بگذارید و از آسیب زدن به آن‌ها خودداری کنید.
کشف این شهرها، نه‌تنها به غنای گردشگری ایران می‌افزاید، بلکه ما را به ریشه‌های تمدنی‌مان پیوند می‌زند.