بیماری تای ساکس- تی ساکس Tay-sachs
تِی-سَکس (Tay–Sachs disease) که به عنوان گانگلیوزیدوز GM2 و کمبود هگزوآمینیداز A نیز شناخته می‌شود، بیماری‌ای است که معمولاً در کودکان مشاهده می‌شود. در بعضی از جاها، به اشتباه به صورت«تای ساکس» هم نوشته می‌شود. این بیماری یک نوع بیماری ذخیره‌ای است. گانگلیوزید ماده‌ای است که از ترکیب دو جزء گلیکواسفنگولیپید و یک یا چند سیالیک اسید مانند ان-استیل نورامینیک اسید شکل می‌گیرد.
علائم بالینی بیماری تِی-سَکس
در زمان تولد و نوزادی: طبیعی
در دوره شیرخوارگی:
علائم بیماری ممکن است از زمان تولد تا ۱۰ ماهگی ظاهر شود، ولی معمولاً تا حدود ۶ ماهگی نوزادان به نظر سالم و هشیار می‌آیند. یکی از اولین نشانه‌های بیماری، واکنش شدید نوزاد به صدا است که در آن دست‌ها و پاهای او باز می‌شوند. این علامت تا یک ماهگی نشان داده می‌شود، اما معمولاً کسی متوجه آن نمی‌شود. این علامت در برخی نوزادان طبیعی نیز دیده می‌شود و تا ۴ ماهگی ناپدید می‌شود، اما در نوزادان مبتلا با گذشت زمان تشدید می‌شود و حتی با صداهای بسیار آرام هم ظاهر می‌گردد و ممکن است منجر به کلونوس شود.
ضعف حرکتی، خواب‌آلودگی یا کاهش هوشیاری تا ۸ ماهگی در نوزاد دیده می‌شود و بعد از آن از دست دادن توانایی نشستن یا کنترل سر، کاهش تدریجی تونوس عضلانی، نیستاگموس (حرکت غیر طبیعی چشم) و لکه قرمز آلبالویی در ماکولا مشاهده می‌شود. به علت پیشرفت بیماری در مغز و ماکولا، نوزاد تا ۱۲ تا ۱۸ ماهگی دچار نابینایی، سفتی و ناتوانی در بلع می‌شود و باید با لوله بینی-معدی تغذیه شود. ممکن است اندام‌ها شل و در حالت پای قورباغه‌ای قرار گیرند، در حالی که افزایش تونوس عضله و رفلکس‌های تاندونی، بابنسکی مثبت و اپی ستوتونوس دیده می‌شود. بعد از یک سالگی، تشنج در بیمار شایع است. همچنین ظاهر عروسکی صورت، پوست شفاف، مژه‌های بلند، موهای روشن و رنگ صورتی پوست، عدم بزرگ شدن کبد و طحال، و بعد از ۱۵ ماهگی بزرگ شدن سر از دیگر علائم است. مرگ بیمار معمولاً بین ۲ تا ۴ سالگی و به علت ذات الریه و آسپیراسیون رخ می‌دهد.
نوع تدریجی‌تر نوجوانی:
معمولاً در حدود ۲ سالگی با مشکلات تعادل، از دست دادن قدرت تکلم و پیشرفت دژنره شدن مغز ظاهر می‌شود که می‌تواند به سمت اسپاستیسیتی و ریدیدیتی منجر شود.
نوع مزمن یا بزرگسالی:
در این نوع، علائم به آرامی پیشرفت می‌کنند و تقریباً هیچ تأثیری بر روی هوش ندارد. این بیماری می‌تواند همراه با مشکلات روانی و در بعضی موارد مشکلات حرکتی چشم بروز کند و ممکن است به تشخیص افتراقی بیماری نیمن پیک نوع C نیاز داشته باشد. شایع‌ترین فرم بیماری تای ساکس در دوره نوزادی به وجود می‌آید. کودکان مبتلا به این اختلال تا سن ۳ تا ۶ ماهگی به نظر نرمال می‌رسند. به خاطر تسلط کم و ضعف در عضلات، کودکان مبتلا مهارت‌های حرکتی مانند نشستن، برگرداندن به پشت و سینه‌خیز رفتن را از دست می‌دهند.
علاوه بر این، آنها ممکن است نسبت به صداهای بلند واکنش‌های شدید و ترسناک نشان دهند. با پیشرفت بیماری، کودکان مبتلا به تشنج، از دست دادن بینایی و شنوایی، ناتوانی ذهنی و فلج دچار می‌شوند. یکی از ویژگی‌های بارز این بیماری، ناهنجاری چشمی به نام لکه گیلاسی (cherry red spot) است که با تست چشم قابل شناسایی است. افراد مبتلا به فرم دوره کودکی این بیماری معمولاً تا اوایل کودکی زندگی می‌کنند. سایر اشکال بیماری تای ساکس نیز وجود دارند.
این بیماری نادر است و نشانه‌ها و علائم آن ممکن است در دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی بروز کند. فرم بزرگسالی این بیماری به طور کلی ملایم‌تر از فرم نوزادی است.
بیماری تای ساکس ویژگی‌های خاصی دارد که شامل ضعف عضلانی، از دست دادن تعادل عضلانی (که به آن آتاکسی می‌گویند) و مشکلات در حرکت و سخن گفتن و همچنین مشکلات ذهنی می‌شود. نشانه‌ها و علائم این بیماری در افراد مختلفی که به فرم دیرهنگام آن مبتلا هستند، بسیار متفاوت است. در کودکان مبتلا به بیماری تای ساکس معمولاً مشکلات بینایی، شنوایی و حرکتی باعث تشخیص بیماری می‌شود. پزشک می‌تواند با انجام معاینه فیزیکی و آزمایش خون، این بیماری را تشخیص دهد. برای تشخیص پیش از تولد، آزمایش‌هایی انجام می‌شود که شامل بررسی آنزیم موجود در نمونه‌های آمنیوسیت یا نمونه‌های پرز کوریونی است.
مادران باردار می‌توانند با انجام یک آزمایش در دوران بارداری متوجه شوند که آیا فرزند آنها به این بیماری دچار است یا نه. اگر در آزمایش نشان داده شود که جنین فاقد آنزیم هگز آ است، به این معنی است که به بیماری تای ساکس مبتلا خواهد شد. اما اگر مشخص شود که جنین دارای آنزیم هگز آ است، به این معنی خواهد بود که نوزاد این بیماری را نخواهد داشت. مادران بین هفته دهم تا دوازدهم بارداری می‌توانند با انجام آزمایش CVS متوجه شوند که آیا جنین کمبود آنزیم هگز آ دارد یا خیر. همچنین، از هفته پانزدهم تا هجدهم بارداری، مادر با انجام آزمایش آمنیوسنتز می‌تواند متوجه وجود یا عدم وجود ژن تای ساکس شود.
اساس ژنتیکی
بیماری تای ساکس ناشی از جهش در ژن HEXA است. این ژن مسئول تولید آنزیمی به نام بتا-هگزوز آمینیداز A است که در کارکرد مغز و نخاع نقش مهمی دارد. این آنزیم در لیزوزوم‌ها قرار می‌گیرد (لیزوزوم‌ها ساختارهایی در سلول‌ها هستند که مواد زاید را تجزیه کرده و به عنوان مرکز بازیافت سلولی عمل می‌کنند). بتا-هگزوز آمینیداز A کمک می‌کند تا مواد چرب به نام گانگلیوزید GM2 تجزیه شوند.
جهش در ژن HEXA عمل آنزیم بتا-هگزوز آمینیداز A را مختل کرده و باعث می‌شود که گانگلیوزید GM2 در بدن انباشته شود. این انباشتگی به خصوص در سلول‌های عصبی مغز و نخاع می‌تواند به مرگ این سلول‌ها منتهی شود و در نتیجه علائم و نشانه‌های بیماری تای ساکس بروز پیدا کند. به علت این که بیماری تای ساکس عملکرد آنزیم لیزوزومی را مختل کرده و منجر به انباشت گانگلیوزید GM2 می‌شود، گاهی به آن اختلال ذخیره لیزوزومی یا گانگلیوزیدوزیس GM2 می‌گویند.
نحوه نظارت بر بیماری
زوجهائی که قصد بچه‌دار شدن دارند – یا کسانی که در انتظار فرزندی هستند – می‌توانند با انجام یک آزمایش خون ساده از وجود یا عدم وجود ژن تای-ساکس مطمئن شوند. اگر هر دو والد حامل ژن تای-ساکس باشند، پزشک متخصص زنان و زایمان آنها را به مشاوره ژنتیک ارجاع می‌دهد.
تشخیص قبل از زایمان
مادران باردار می‌توانند آزمایش بدهند تا مشخص شود که آیا جنین آنها کمبود آنزیم هگز آ دارد یا خیر. اگر در آزمایش‌ها مشخص شود که جنین هگز آ ندارد، به بیماری تای-ساکس مبتلا خواهد شد. ولی اگر در آزمایش‌ها آنزیم هگز آ کشف شود، نوزاد به این بیماری مبتلا نخواهد بود.
بین هفته‌های دهم تا دوازدهم بارداری، مادر باردار می‌تواند آزمایش نمونه‌برداری CVS بدهد که در این آزمایش با استفاده از سرنگ یا لوله‌ای کوچک، نمونه‌ای از جفت گرفته می‌شود. بین هفته‌های پانزدهم تا هجدهم بارداری، مادر می‌تواند آزمایش آمنیوسنتز بدهد تا از وجود یا عدم وجود ژن تای-ساکس مطمئن شود. در این آزمایش، سرنگی به شکم مادر فرستاده می‌شود و نمونه‌ای از مایع آمنیوتیک (مایعی که جنین در آن قرار دارد) گرفته می‌شود.
فراوانی
بیماری تای ساکس در جمعیت عمومی بسیار نادر است. هر ساله حدود ۱۶ مورد جدید از بیماران تای-ساکس در ایالات متحده شناسایی می‌شود. جهش‌های ژنتیکی که موجب این بیماری می‌شوند عمدتاً در افراد گروه یهودی‌های اشکنازی (که در اروپای شرقی و مرکزی زندگی می‌کنند) گزارش شده است.
این بیماری در گروه‌های خاصی بیشتر دیده می‌شود. جهش‌های مرتبط با این بیماری در جامعه‌ی فرانسوی‌زبان کانادا به‌ویژه در شهر کبک و همچنین در جمعیت Cajun در لوئیزیانا مرسوم است. در میان یهودیان اشکنازی، از هر ۲۷ نفر یک نفر حامل این بیماری است، در حالی که در کل جمعیت جهان، این عدد برابر با ۱ نفر از هر ۲۵۰ نفر است.
الگوی توارث
این بیماری به صورت اتوزوم مغلوب به ارث می‌رسد، به این معنی که هر دو کپی ژن موجود در سلول‌ها باید دچار جهش شوند تا فرد به این بیماری مبتلا گردد. والدین فرد مبتلا حامل جهش هستند، یعنی هر کدام یک کپی معیوب از ژن مربوط به این بیماری دارند که به فرزندان آنها منتقل می‌شود. به طور کلی، این والدین علائمی از بیماری را نشان نمی‌دهند. اگر دو حامل با هم ازدواج کنند، فرزند آنها ممکن است ژن معیوب تای ساکس را از هر یک از والدین به ارث ببرد و به بیماری مبتلا شود. احتمال ۵۰% وجود دارد که فرزند، یک کپی از ژن معیوب را به ارث ببرد و خود نیز حامل باشد، مشابه والدین‌شان. همچنین، ۴۱% احتمال دارد که کودک ژن سالم را از هر یک از والدین دریافت کند و به طور کامل سالم باقی بماند. اگر فقط یکی از والدین حامل باشد، هیچ یک از فرزندان به بیماری مبتلا نخواهند شد، اما هر کدام ۵۰% احتمال دارند که ژن معیوب تای ساکس را به ارث برند و خود حامل شوند.
درمان بیماری تای ساکس
متأسفانه، هیچ درمانی برای هیچ یک از انواع بیماری تای ساکس وجود ندارد. اما پزشکان می‌توانند با تجویز داروهایی برای شادی، کنترل تشنج‌ها و انقباضات عضلانی به کودک مبتلا کمک کنند. محققان در حال بررسی روش‌های جدید برای بهبود درمان این بیماری هستند. اگر فرزند شما به بیماری تای ساکس مبتلا است یا اگر شما و همسرتان حامل ژن این بیماری هستید، باید به مشاور ژنتیک مراجعه کنید.
پیشگیری از بیماری تای ساکس
- در خانواده‌های مبتلا به تای ساکس، کودکان را از نظر ژنتیک بررسی کنید.
- اگر شما یا همسرتان سابقه خانوادگی تای ساکس دارید، مشاوره ژنتیک را جدی بگیرید.
- اگر در انتظار یک کودک هستید و سابقه خانوادگی تای ساکس دارید، برای تشخیص ابتلای جنین، آمنیوسنتز را در نظر بگیرید.
عواقب مورد انتظار
معمولاً فوت در سنین زیر ۵ سالگی رخ می‌دهد.
عوارض احتمالی
- پنومونی (ذات‌الریه)
- زخم‌های فشاری
نکات درمان بیماری تای ساکس
اگر در آزمایش مشخص شود که جنین آنزیم هگز آ ندارد، بدین معناست که به بیماری تای ساکس مبتلا خواهد شد. اما اگر در آزمایش نشان داده شود که جنین آنزیم هگز آ را دارد، این یعنی نوزاد به این بیماری مبتلا نخواهد شد.
مادر می‌تواند در هفته‌های دهم تا دوازدهم بارداری با انجام آزمایش CVS بفهمد که آیا جنین آنزیم هگز آ را دارد یا خیر؟
بین هفته‌های پانزدهم تا هجدهم بارداری نیز مادر با آزمایش آمنیوسنتز می‌تواند از وجود یا عدم وجود ژن تای ساکس مطمئن شود. وجود این بیماری معمولاً با مشکلات بینایی، شنوایی و حرکتی شناسایی می‌شود. کودک مبتلا به بیماری تای ساکس معمولاً در ماه‌های سوم تا ششم زندگی نرمال دارد، اما به تدریج دچار اختلالات بینایی، شنوایی و حرکتی خواهد شد.
نشانه‌ها به این صورت است که نقطه‌ای قرمز در پشت چشمان کودک ظاهر می‌شود و دیگر نمی‌تواند لبخند بزند، بخزد، بچرخد یا اشیاء را بردارد. در سن دو سالگی کودک دچار تشنج می‌شود و کاملاً فلج می‌گردد. معمولاً مرگ در سن ۵ سالگی رخ می‌دهد. در برخی از موارد ممکن است کودک آنزیم هگز آ را داشته باشد، اما این مقدار کافی نباشد که از مشکلات رشدی جلوگیری کند. در یکی از انواع خفیف‌تر بیماری تای ساکس، عضلات ضعیف می‌شوند و صحبت کودک دچار مشکل می‌شود، اما بینایی، شنوایی و توانایی‌های ذهنی کودک نسبتاً سالم می‌ماند.
رژیم غذایی
مقدار کافی مایع و رژیم غذایی سرشار از فیبر برای جلوگیری از یبوست فراهم کنید. با پیشرفت بیماری، معمولاً نیاز به تغذیه از طریق لوله معده ایجاد می‌شود.
در چه شرایطی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر در مورد روند تکامل ذهنی و فیزیکی شیرخواران خود نگران هستید. اگر فکر می‌کنید که شما یا یکی از اعضای خانواده شما ممکن است حامل ژن معیوبی باشید، مشاوره ژنتیک می‌تواند به شما کمک کند تا از تولد کودک مبتلا به این بیماری جلوگیری کنید.