قالی پازیریک یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین آثار باستانی جهان است که نه تنها نشان‌دهنده مهارت‌های دستباف ایرانیان در دوران باستان است، بلکه داستان‌های زیادی از تاریخ و فرهنگ دوران‌های مختلف را روایت می‌کند. این فرش که در دل کوه‌های سیبری کشف شد، به عنوان قدیمی‌ترین فرش جهان شناخته می‌شود. در این مقاله، به بررسی جزئیات این فرش، تاریخچه آن، و اهمیت فرهنگی آن خواهیم پرداخت.
تاریخچه و کشف قالی پازیریک
قالی پازیریک در سال ۱۹۴۹ میلادی در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه پازیریک در سیبری توسط پروفسور سرگئی رودنکو کشف شد. این فرش در یک گورستان متعلق به دوران هخامنشی (قرن پنجم قبل از میلاد) در منطقه‌ای که اکنون در مرز روسیه و مغولستان قرار دارد، یافت شد. این کشف شگفت‌انگیز نشان داد که ایرانیان باستان از قرن‌ها پیش، در هنر بافندگی پیشرفته بودند.
ویژگی‌های ظاهری قالی پازیریک
قالی پازیریک یکی از نادرترین و باارزش‌ترین آثار هنری باستانی است که در حال حاضر در موزه‌ها نگهداری می‌شود. این فرش با استفاده از گره‌های خاصی بافته شده که نشان‌دهنده تسلط و مهارت هنرمندان باستانی است. از جمله ویژگی‌های بارز این فرش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
ابعاد و اندازه: قالی پازیریک حدود ۱۸۵ سانتی‌متر طول و ۲۰۰ سانتی‌متر عرض دارد.
-
طرح و نقوش: طرح این فرش شامل تصاویری از حیوانات، درختان، و نمادهای هندسی است که همگی نمایانگر نمادهای فرهنگی و مذهبی زمان خود هستند.
-
رنگ‌ها و مواد: رنگ‌های فرش با استفاده از مواد طبیعی به‌دست آمده و از رنگ‌های غنی و زنده‌ای مانند قرمز، آبی، زرد، و سبز بهره‌برداری شده است.
اهمیت تاریخی و فرهنگی قالی پازیریک
قالی پازیریک تنها یک اثر هنری نیست، بلکه یک شاهکار از لحاظ فرهنگی و تاریخی نیز به‌شمار می‌آید. این فرش نمونه‌ای برجسته از ارتباطات فرهنگی میان ایران و دیگر تمدن‌های آن دوران است. این اثر به‌ویژه در مطالعات تاریخ هنر و صنایع دستی بسیار اهمیت دارد، زیرا نشان‌دهنده پیشرفت‌های فنی و هنری در بافندگی ایران باستان است.
نشانه‌هایی از هنر باستانی ایران
فرش پازیریک نشان‌دهنده سطح بالای هنر بافندگی در دوران هخامنشی است و به‌ویژه در استفاده از گره‌های دقیق و طراحی‌های پیچیده‌ای که در آن زمان به کار رفته، اثری بی‌نظیر به شمار می‌آید. همچنین، این فرش می‌تواند ارتباطات تجاری و فرهنگی ایران با اقوام دیگر مانند سکاها و ترک‌ها را نمایان سازد.
جایگاه در تاریخ هنر
قالی پازیریک به‌عنوان اولین نمونه‌ای از فرش‌های ایرانی شناخته می‌شود که در آن دوران تولید شده و از لحاظ طراحی و تکنیک‌ها پیشرفته‌ترین فرش زمان خود بود. از نظر تاریخی، این فرش به‌عنوان سندی مهم از صنعت فرش‌بافی ایران باستان در نظر گرفته می‌شود.
قالی پازیریک در موزه‌ها
امروزه، قالی پازیریک در موزه ارمیتاژ سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود و بازدیدکنندگان از سرتاسر جهان برای مشاهده این اثر تاریخی به موزه مراجعه می‌کنند. این فرش علاوه بر ارزش هنری، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی بشر در نظر گرفته می‌شود که اهمیت آن فراتر از مرزهای ایران و حتی سیبری است.
تأثیر بر دنیای فرش‌بافی
قالی پازیریک نه تنها یک اثر باستانی ارزشمند است، بلکه تأثیر زیادی در توسعه و تکامل صنعت فرش‌بافی در ایران و جهان داشته است. این فرش به‌عنوان الگویی از طراحی و بافت، الهام‌بخش هنرمندان و صنعتگران در قرون بعدی شد.
قالی پازیریک
پازیریک در کجا کشف شد
سرگی رودنکو، یک باستان‌شناس روسی، در سال ۱۹۴۹ میلادی این فرش را در دره پازیریک و در کنار اشیای باستانی دیگر در گور یکی از پادشاهان سکایی پیدا کرد. این دره از لحاظ جغرافیایی در جنوب سیبری مرکزی و نزدیک مرز مغولستان قرار دارد. پژوهشگران باستان‌شناسی بر این باورند که فرش پازیریک از بافته‌های قوم پارت یا مادها بوده است. احتمال می‌رود این فرش برای پوشاندن اسب بافته شده باشد.
گروهی از پژوهشگران دیگر معتقدند قالی پازیریک به نینوا تعلق دارد. این نظریه بر این اساس است که این فرش در گوری مربوط به یک پادشاه سکایی پیدا شده است. سکاها که مردمی کوچ‌نشین و سخت‌کوش بودند، پیش از دوران هخامنشیان زندگی می‌کردند. فرش پازیریک از پشم بافته شده و به نظر می‌رسد سکاها با استفاده از پشم دام‌های خود آن را ساخته‌اند. شستشوی فرش دستبافت اگر به درستی انجام نشود، عمر آن را کاهش می‌دهد. بهتر است برای اطمینان از شستشوی صحیح، آن را به خدمات قالیشویی بسپارید.
فرش پازیریک در ایران
سایت بین‌المللی فرش ایرانی گزارش داده است که پازیریک فرشی ایرانی و متعلق به دوره هخامنشی است. طرح این فرش شامل تصاویری از اسب، گوزن زرد خال‌دار ایرانی و آهوست که نمونه‌های مشابه آن در حجاری‌های تخت جمشید نیز دیده می‌شود.
این شواهد نشان می‌دهند که پازیریک فرشی ایرانی است، اما نمی‌توان با قطعیت تاریخ دقیق بافت آن را تعیین کرد. با این حال، احتمال می‌رود که پازیریک مربوط به دوران سکاها باشد.
برای تخمین عمر فرش پازیریک از دستگاه‌های مختلفی استفاده شده است، اما نتایج هربار متفاوت بوده‌اند. به طور کلی عمر این فرش حدود ۲۵۰۰ سال تخمین زده شده و محققان آن را متعلق به قرن‌های چهار و پنج پیش از میلاد می‌دانند.
ویژگی‌های ساختاری قدیمی‌ترین قالی دستباف جهان
ابعاد فرش پازیریک تقریباً ۲ متر مربع است و در هر سانتی‌متر مربع آن ۳۶ گره وجود دارد. بنابراین در کل فرش حدود ۳۶۰۰ گره جفت و متقارن وجود دارد. رنگ‌های زنده و گرمی مانند قرمز تیره، آجری، سبز، قهوه‌ای و آبی در بافت این فرش به کار رفته است.
نقش‌های مختلفی با دقت و هنرمندی بر روی این قالی وجود دارد. گل‌هایی در دو طرف فرش وجود دارد که طراحی آنها به سبک بابلی است و این طراحی قبل از میلاد مسیح رواج داشته است.
در وسط فرش گل‌های نیلوفر وجود دارد و اطراف این گل‌ها، گل‌های آبی رنگی هست که معمولاً در طراحی فرش‌های ترک از آنها استفاده می‌شود. به طور کلی در دور این قالی پنج حاشیه طراحی شده است.
سرما و یخبندان دره پازیریک باعث شده این قالی یخ بزند و به همین دلیل به صورت نسبی سالم بماند. البته گوشه‌ای از قالی دچار فرسایش شده که بعداً ترمیم شده است.
نقش‌های فرش پازیریک
در حاشیه فرش پازیریک، تصاویری از سوارکار، گوزن زرد خال‌دار، حیوانات اساطیری و گل‌ها وجود دارد. نقش سوارکار در این فرش بسیار جالب توجه است. جزئیات مربوط به سوارکاران، لباس و کلاه آنها کاملاً ایرانی است. اسب‌ها نیز با جزئیاتی مانند دم بافت‌شده نشان داده شده‌اند.
در آن زمان، برخی از طرح‌ها در فرش‌ها رایج بوده‌اند.
گوزن‌های زرد و خال‌دار با شاخ‌های بزرگ و عریض، در طراحی فرش پازیریک دیده می‌شوند. این گوزن‌ها یادآور زیبایی‌های طبیعت ایران قدیم هستند.
علاوه بر گوزن‌های زرد خال‌دار، حیوانات افسانه‌ای با بدنی شبیه اسب و سر شیر هم در یکی از حاشیه‌های فرش وجود دارد که نشان‌دهنده باورها و اعتقادات مردم ایران باستان است.
گل‌ها هم بخشی دیگر از طرح این فرش محسوب می‌شوند. در وسط فرش، ۲۴ گل نیلوفر بافته شده و گل‌های کوچک‌تری در اطراف هر حاشیه، زیبایی خاصی به آن بخشیده است.