هورمون آدرنوکورتیکوتروپین یا ACTH
هورمون آدرنوکورتیکوتروپین که به طور مختصر ACTH نامیده می‌شود، یک هورمون مهم است که از قسمت هیپوفیز ترشح می‌شود و بر روی غده آدرنال تأثیر می‌گذارد. این هورمون باعث تحریک غده آدرنال برای تولید هورمون‌هایی مانند کورتیزول می‌شود.
این هورمون از مولکولی به نام پرو-اُپیوملانوسورتین ساخته می‌شود و در پاسخ به هورمونی به نام هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) که از هیپوتالاموس ترشح می‌شود، از لوب کورتیکوتروپ هیپوفیز ترشح می‌گردد.
زمانی که فرد تحت استرس قرار می‌گیرد، مقدار CRH افزایش می‌یابد و این به نوبه خود باعث بالارفتن ترشح ACTH می‌شود.
پرو-اُپیوملانوسورتین به ACTH و B-Lipotropin تجزیه می‌شود و این محصولات نیز به گاما لیپوتروپین و بتا اندورفین تبدیل می‌گردند.
ACTH به گیرنده‌های مخصوص در سطح سلول‌های غده آدرنال متصل می‌شود و باعث فعال‌سازی روندهای ساخت هورمون‌ها در غده آدرنال می‌گردد.
مهم‌ترین هورمونی که تحت تأثیر ACTH تولید می‌شود، هورمون‌های استروئیدی، به ویژه گلکوکورتیکوئیدها مانند کورتیزول است. همچنین مینرالوکورتیکوئیدها و آندروژن‌ها نیز به دنبال آن تولید و ترشح می‌شوند.
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، اثر اصلی هورمون ACTH تحریک ترشح کورتیزول است.
به همین دلیل، میزان کورتیزول در خون یکی از عوامل اصلی تنظیم‌کننده ترشح ACTH است. به طوری که اگر کورتیزول کاهش یابد، ACTH افزایش می‌یابد و برعکس، اگر کورتیزول افزایش یابد، ACTH کاهش می‌یابد.
کورتیزول هورمونی مهم است که در پاسخ به استرس، تنظیم متابولیسم چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها و پروتئین‌ها، سرکوب فعالیت سیستم ایمنی و حفظ فشار خون نقش دارد.
یکی از منابع تولید ACTH در زمان عفونت‌ها، لنفوسیت‌ها و ماکروفاژهای فعال هستند که باعث تولید کورتیزول و کاهش فعالیت سیستم ایمنی می‌شوند و از پاسخ‌های بیش از حد این سیستم جلوگیری می‌کنند.
اثرات هورمون ACTH :
ترشح ACTH توسط هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) کنترل می‌شود که از هیپوتالاموس ترشح می‌شود و منجر به افزایش تولید ACTH از هیپوفیز می‌گردد.
افزایش ACTH باعث بالا رفتن مقدار کورتیزول در خون می‌شود.
سطح بالای این هورمون می‌تواند منجر به بیماری کوشینگ شود و کاهش آن ممکن است باعث نارسایی آدرنال ثانویه گردد.
آدرنوکورتیکوتروپین از پیش‌ساز (pre-POMC) تولید می‌شود و نیمه‌عمر آن حدود ده دقیقه است.
خلاصه‌ای از هورمون ACTH :
- این هورمون ترشح گلوکوکورتیکوئیدها را که نوعی هورمون در ناحیه قشری غده آدرنال هستند، تنظیم می‌کند.
- افزایش غیرطبیعی ACTH باعث بروز بیماری کوشینگ می‌شود که در آن سیستم ایمنی به شدت تضعیف می‌شود.
- سطح ACTH در صبح به بیشترین حد می‌رسد و در انتهای روز به کمترین حد می‌رسد.
- مقدار ACTH به غلظت گلوکوکورتیکویدها در خون بستگی دارد.
- اگر این غلظت بیشتر از حد طبیعی شود، به صورت فیدبک منفی منجر به کاهش ترشح ACTH می‌گردد و در نتیجه سطح هورمون‌های گلوکوکورتیکوئید در حد طبیعی نگه‌داشته می‌شود.
اندازه گیری هورمون ACTH :
اندازه‌گیری ACTH توسط پزشک در شرایط خاصی مورد درخواست قرار می‌گیرد.
شرایطی که به اندازه‌گیری ACTH نیاز است :
سندرم کوشینگ :
در این بیماری، کورتیزول به خاطر وجود تومورهای خوش‌خیم در ناحیه تولید ACTH در هیپوفیز افزایش می‌یابد.
این وضعیت منجر به افزایش میزان کورتیزول و همچنین آلدوسترون می‌شود که باعث بروز علائمی مانند افزایش فشار خون به دلیل افزایش سدیم، کاهش پتاسیم، سرکوب بیش از حد سیستم ایمنی و تغییرات به سمت پوکی استخوان می‌گردد.
البته باید گفت که سندرم کوشینگ ممکن است به دلیل وجود تومورهایی در غده آدرنال، استفاده طولانی‌مدت از داروهای استروئیدی و تومورهایی که ACTH تولید می‌کنند، در جاهایی غیر از هیپوفیز مانند ریه‌ها، ایجاد شود.
سندرم آدیسون :
در این سندرم، سطح کورتیزول خون کاهش می‌یابد و این کاهش می‌تواند به دو شکل اولیه و ثانویه باشد. در نوع اولیه سندرم آدیسون، کاهش سطح کورتیزول به علت آسیب به غده آدرنال است، اما ترشح ACTH به خاطر تلاش بدن برای جبران کمبود کورتیزول افزایش می‌یابد.
در نوع ثانویه، کاهش کورتیزول به دلیل آسیب به غده هیپوفیز و در نتیجه کاهش سطح ACTH است.
هایپو تیروئیدسم :
این اختلال یکی از مشکلات غده هیپوفیز است که می‌تواند به دلیل تومور، آسیب، کاهش خون‌رسانی، بیماری‌های خودایمنی، عفونت و جراحی در سیستم عصبی مرکزی به وجود آید و باعث کاهش ترشح هورمون‌های مختلف هیپوفیز از جمله ACTH می‌شود.
علائم افزایش سطح کورتیزول :
این علائم شامل چاقی در ناحیه شکم و کاهش وزن در دست‌ها و پاها، ضعف عضلانی، افزایش فشار خون و سدیم، و همچنین افزایش قند خون و گاهی دیابت، رشد بیش از حد مو، و حساس و شکننده شدن پوست می‌باشد.
علائم کاهش سطح کورتیزول :
این علائم شامل ضعف عضلانی، فتق، کاهش قند خون، کاهش فشار خون و سدیم، افزایش پتاسیم و کلسیم، تیره شدن پوست خصوصاً در معرض نور خورشید و کاهش وزن است.
علائم هایپو تیروئیدسم :
از دست دادن وزن، فتق، اختلال در چرخه قاعدگی و هیپوگنادیسم از جمله این علائم هستند. اگر این اختلال ناشی از تومورهای هیپوفیزی باشد، علائم دیگری مانند کاهش دید، دوبینی و سردرد به وجود می‌آید که بسته به موقعیت تومور و نزدیکی با سلول‌های دیگر متفاوت می‌باشد.
اگر شما این علائم را مشاهده کردید، پزشک ممکن است آزمایش‌هایی برای اندازه‌گیری کورتیزول و ACTH درخواست کند.
در آزمایش‌ها، اگر با افزایش سطح ACTH روبرو شویم، می‌توانیم به بیماری‌هایی مانند کوشینگ، تومورهای تولید کننده ACTH که در هیپوفیز نیستند و سندرم آدیسون نوع اولیه اشاره کنیم، که در مورد آخری، اندازه‌گیری میزان کورتیزول و بررسی کاهش آن کمک می‌کند.
کاهش سطح ACTH در مواردی مانند تومور آدرنال و هایپو تیروئیدسم رخ می‌دهد.
آزمایش‌های تحریک دارویی نیز در تأیید نتایج و تمایز دادن شرایط مختلف مفید هستند.
شایع‌ترین دارویی که برای این تست استفاده می‌شود، داروی Cortrosyn است.
این دارو شبیه به ACTH عمل می‌کند و بعد از مصرف، باعث افزایش سطح کورتیزول می‌شود.
عدم افزایش کورتیزول پس از مصرف این دارو نشان‌دهنده اختلال در عملکرد غده آدرنال در بیماری آدیسون یا هایپو تیروئیدسم می‌باشد.
آزمایش دارویی دیگری که وجود دارد، تست تزریق دگزامتازون است.
دگزامتازون بعد از تزریق، مانند کورتیزول موجب کاهش ترشح ACTH در افراد سالم می‌شود، اما اگر بعد از تزریق همچنان سطح ACTH بالا باشد، نشان‌دهنده سندرم کوشینگ یا تومورهای مترشحه ACTH است.
داروهایی که مصرف آنها باعث افزایش کاذب ACTH می‌شوند:
- انسولین
- آمفتامین
- متوکلوپرامید
- لوودوپا
داروهایی که باعث کاهش ACTH می‌شوند:
- دگزامتازون
- سایر داروهایی که مانند کورتیزول عمل می‌کنند مانند پردونیزولون، کورتیزون
اطلاعات داروی کورتیکوتروپین (Corticotropin) – آمپول
- نام علمی دارو: CORTICOTROPIN (ACTH)
- گروه دارویی: هورمون‌های هیپوتالاموس و هیپوفیز
- نام تجاری دارو: Acthar, Cortigel
موارد مصرف داروی کورتیکوتروپین:
کورتیکوتروپین به عنوان یک عامل تشخیصی برای عملکرد غده فوق کلیوی و در درمان اسپاسم میوکلونیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نوزادان از این دارو استفاده می کنند.
نحوهٔ عملکرد کورتیکوتروپین:
کورتیکوتروپین یک هورمون طبیعی از قسمت قدامی هیپوفیز (ACTH) است که با تحریک بخشی از غده فوق کلیوی می‌تواند باعث تولید هورمون‌های کورتیکواستروئید شود.
پیش از آنکه در بیماران مبتلا به کم‌کاری اولیه غده فوق کلیوی این دارو باعث افزایش قابل توجهی در سطح کورتیزول شود، نتایج ممکن است متفاوت باشد. نحوهٔ اثر دارو در جلوگیری از تشنج هنوز به‌طور کامل مشخص نیست.
چگونگی جذب داروی کورتیکوتروپین:
60-45 دقیقه پس از تزریق وریدی یا زیر جلدی کورتیکوتروپین و یک ساعت پس از تزریق عضلانی، سطح کورتیزول در خون به بیشترین میزان خود می‌رسد.
برای فرآورده‌های با اثر طولانی، این زمان به 8 ساعت افزایش می‌یابد و افزایش سطح کورتیزول برای بیش از 24 ساعت ادامه می‌یابد.
مواردی که نباید کورتیکوتروپین مصرف شود:
- افراد مبتلا به اسکلرودرمی
- پوکی استخوان
- عفونت‌های شدید باکتریایی یا ویروسی
- عفونت‌های قارچی در سراسر بدن
- عمل جراحی جدید
- عفونت‌های هرپسی چشم
- زخم‌های گوارشی یا سابقهٔ آن
- نارسایی قلبی
- فشار خون بالا
- حساسیت به دارو
- در درمان بیماری‌هایی که همراه با کم‌کاری اولیه غده فوق کلیه هستند
هشدارها در مصرف کورتیکوتروپین:
- تا زمانی که عملکرد غدد فوق کلیه بررسی نشده است، نباید این دارو تجویز شود.
- شدت بیماری، سطح هورمون‌ها در ادرار و خون و واکنش اولیه بیمار برای تعیین دوز و تعداد دفعات استفاده، باید مدنظر قرار گیرد.
- کورتیکوتروپین فقط برای اهداف تشخیصی به صورت وریدی تزریق می‌شود.
- هنگام مصرف دارو، وضعیت بیمار باید از نظر واکنش‌های حساسیتی زیر نظر باشد. این واکنش‌ها مخصوصاً در تزریق‌های زیر جلدی شایع هستند.
- استفاده طولانی‌مدت از دارو می‌تواند خطر واکنش‌های حساسیتی را افزایش دهد.
- عوارض غیر قابل برگشت بیشتر در مواقعی که مقادیر بیش از 40 واحد در روز تجویز می‌شود، مشاهده می‌شود.
- کاهش دوز دارو می‌تواند با افزایش فاصله بین تزریق‌ها یا کاهش مقدار هر بار تزریق انجام شود.
- در افراد مسن، به ویژه خانم‌های یائسه، خطر پوکی استخوان و فشار خون بالا بیشتر می‌شود.
عوارض جانبی کورتیکوتروپین:
- درمان طولانی‌مدت با کورتیکوتروپین می‌تواند فرد را در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر کند و علائم عفونت را پنهان کند.
- قطع ناگهانی مصرف کورتیکوتروپین پس از مصرف طولانی‌مدت می‌تواند باعث بروز علائم کم‌کاری غده فوق کلیوی شود.
- مصرف دوزهای بالا از کورتیکوتروپین می‌تواند اختلالات روانی را تشدید کند.
- عوارض جانبی شامل کاتاراکت، تاری دید، تکرر ادرار، دیابت بی‌مزه، زخم گوارشی، علائم شبه‌کو شینگ (مشابه بیماری کوشینگ)، آکنه، درد در ناحیهٔ لگن و افزایش فشار خون هستند.
تداخلات دارویی با کورتیکوتروپین:
این دارو نباید همزمان با واکسن‌های زنده، آمفوتریسین B، استروژن‌ها، داروهای ضد دیابت، انسولین، داروهای مدر و داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی استفاده شود.
وراپامیل می‌تواند اثر کورتیکوتروپین را کاهش دهد و منجر به نتایج کاذب شود.
نکات مهم در مورد مصرف کورتیکوتروپین:
- اگر دارو برای مدت طولانی مصرف شود، باید به طور منظم وضعیت بیماری و عوارض جانبی آن مورد بررسی قرار گیرد.
- در حین درمان، مصرف نمک باید محدود و مصرف مکمل‌های پتاسیم توصیه شود.
- در افراد مبتلا به دیابت، عفونت‌های چرکی، دیورتیکولیت، میاستنی گراویس، نارسایی کلیه، سیروز، کم‌کاری تیروئید و اختلالات روانی باید با احتیاط مصرف شود.
- معاینات چشم پزشکی باید به طور منظم در طول درمان طولانی‌مدت انجام شود.
بیشتر بخوانید ؟