راهنمای کاشت و تکثیر تمشک
تمشک قرمز (وحشی) که به آن Red raspberry و تمشک سیاه که به نام Black berry شناخته می‌شود، از جنس Rubus spp. و خانواده Rosaceae است. این گیاه همیشه سبز بومی مناطق معتدل دنیا بوده و دارای شاخه‌های رونده و خارداری است. گل‌های آن ۵ گلبرگ به رنگ سفید و صورتی دارند و بسیار خوشبو هستند. برگ‌های آن بیضی‌شکل و در زیر آنها کرک دار است. تمشک قرمز و سیاه از نظر شکل برگ‌ها متفاوت هستند: برگ‌های تمشک قرمز دارای خار هستند در حالی که برگ‌های تمشک سیاه این خارها را ندارند. میوه‌های تمشک شیرین و آبدار بوده و از تابستان تا اوایل پاییز به بار می‌نشینند.
تمشک دارای دو نوع مهم است: تمشک قرمز و تمشک سیاه. بوته‌های تمشک دارای شاخه‌های خاردار هستند که این خارها در واقع زایده‌های اپیدرمی هستند. با استفاده از این خارها، شاخه‌ها می‌توانند به راحتی به سمت بالا رشد کنند.
مشخصات گیاه‌شناسی تمشک
شاخه‌های تمشک قرمز معمولاً به صورت عمودی رشد می‌کنند، در حالی که شاخه‌های تمشک سیاه به تدریج در اواخر تابستان خمیده می‌شوند. برگ‌های تمشک چندبرگ بوده و هر برگ از ۳ تا ۵ برگچه بزرگ بیضی شکل ساخته شده که حاشیه‌های آنها دندانه‌دار است و به صورت متناوب بر روی گره‌های شاخه قرار دارند. رگبرگ‌های تمشک قرمز حاوی خار هستند، اما تمشک سیاه این خارها را ندارد. تمشک دارای ۵ کاسبرگ و ۵ گلبرگ سفید تا صورتی و نیز پرچم و مادگی‌های متعددی است که بر روی نهنج محدب قرار دارند. تمشک قرمز دارای گل آذین گرزن و تمشک سیاه گل آذین خوشه‌ای ساده دارد.
کاسبرگ‌های تمشک دائمی هستند و تا زمانی که میوه به بلوغ برسد، در اطراف آن باقی می‌مانند. گاهی گل‌ها به صورت تک‌تک بر روی شاخه‌ها ظاهر می‌شوند. میوه‌های تمشک به صورت مجتمع هستند و بعد از گرده‌افشانی و لقاح، میوه‌های کوچکی به نام شفتک به وجود می‌آیند که همه آنها بر روی نهنج محدب قرار دارند. ریشه‌های تمشک به طور متراکم رشد می‌کنند و شامل ریشه‌های عمیق و نیز ریشه‌های سطحی که کمتر رشد می‌کنند، هستند.
آب و هوای مناسب برای تمشک
نور، دما و گرما مورد نیاز تمشک : تمشک به نور آفتاب و هوای گرم نیاز دارد و کمی رطوبت برای آن مفید است. از بادهای شدید آسیب می‌بیند ولی در برابر سرماهای شدید (زیر ۱۵ درجه زیر صفر) حساس است و ممکن است تمام شاخه‌ها را از بین ببرد. با این حال، ریشه‌ها می‌توانند زنده بمانند و در بهار دوباره جوانه بزنند. این شاخه‌ها در سال اول میوه نمی‌دهند و تنها در سال بعد میوه می‌زنند. بنابراین، پس از هر بار یخ‌زدگی، باید یک سال انتظار بکشید تا دوباره میوه بدهد.
تمشک در مناطق گرم و خشک به شدت آسیب می‌بیند، به خصوص اگر رطوبت کافی نداشته باشد. در مناطق پرباران، بهتر است تمشک را در زمین‌های بلند یا شیب‌دار بکارند. در زمین‌های پایین و پرباران، داشتن زهکشی مناسب برای جلوگیری از تجمع آب ضروری است.
آبیاری تمشک : بوته‌های تمشک به خشکی حساس هستند و خاک آنها باید همیشه مرطوب باشد، اما نباید خیس باشد زیرا آب زیاد به ریشه‌ها آسیب می‌زند. کمبود رطوبت می‌تواند محصول تمشک را به شدت کاهش دهد. در مناطق کم باران یا خشک، آبیاری مهم است و معمولاً ۸ بار در سال انجام می‌شود تا گیاه بتواند محصول خوبی تولید کند. دفعات آبیاری معمولاً به این صورت برنامه‌ریزی می‌شود:
۱- پیش از به گل نشستن یک بار. ۲- هنگام تشکیل میوه دو بار. ۳- زمان رسیدن میوه یک بار.
۴- بعد از برداشت میوه تا اواسط پاییز، سه بار آبیاری می‌شود. در زمستان نیز یک بار آبیاری انجام می‌گیرد و مقدار آبی که در هر بار آبیاری مصرف می‌شود، حدود ۵۰۰ متر مکعب برای هر هکتار است.
اگر به میوه‌ها آب کافی نرسد، مشکلاتی به وجود می‌آید: (۱) میوه‌ها کوچکتر و کم آب‌تری شده و طعم خوبی نخواهند داشت. ۲- شاخه‌هایی که سال آینده باید میوه دهند، قدرت جوانه‌زنی‌شان ضعیف می‌شود و در نتیجه در سال آینده کمتر میوه می‌دهند. ۳- برگ‌ها زودتر زرد شده و می‌ریزند.
کوددهی تمشک
مقدار کودی که برای باغ‌های تمشک لازم است بستگی به نوع گیاهان دارد که در آنجا کاشته شده‌اند. استفاده از کودهای شیمیایی و آلی بسیار مهم است، اما باید توجه داشت که خاک همیشه مرطوب باشد، زیرا تمشک به آب زیادی نیاز دارد. این کار می‌تواند با استفاده از هوموس یا کودهای حیوانی، به ویژه کود گاوی، انجام شود. در کوددهی باغ‌های تمشک، معمولاً کودهای شیمیایی به عنوان مکمل کودهای حیوانی افزوده می‌شوند.
مقدار کود پیشنهادی شامل: ۵۰ تن کود حیوانی، ۱۰۰ کیلوگرم کود ازته (N)، ۱۰۰ کیلوگرم کود فسفره (P2O5) و ۱۰۰ کیلوگرم کود پتاسه (K2O) برای هر هکتار است. تمشک به کود سرک نیز پاسخ مثبت می‌دهد و باعث تولید میوه‌های بیشتر و بزرگتر می‌شود. مقدار کود سرک هر ساله ۳۰ کیلوگرم ازته (N)، ۳۰ کیلوگرم فسفر (P2O5) و ۳۰ کیلوگرم پتاسه (K2O) به ازای هر هکتار است که بهتر است در چند نوبت با فاصله دو ماهه داده شود.
خاک مناسب برای گیاه تمشک
تمشک گیاهی است که در انواع مختلف زمین می‌تواند رشد کند و میوه دهد. در شرایط مناسب آب و هوا، حتی در زمین‌های سنگلاخی کم‌عمق و یا عمیق کاشته می‌شود و محصول می‌دهد. بهترین خاک برای رشد بوته‌های تمشک، خاک‌های شنی-رسی است که عمق زیادی، مثلاً ۲ متر یا بیشتر، داشته باشد. در این نوع خاک، ریشه‌ها می‌توانند بیشتر رشد کنند و ریشه‌های جانبی بیشتری تولید کنند.
روش های تکثیر و ازدیاد تمشک
تمشک از راه‌های مختلفی قابل تکثیر است که مهم‌ترین آنها ازدیاد جنسی و غیرجنسی می‌باشد.
۱- ازدیاد و تکثیر به وسیله پای جوش: بوته‌های تمشک هرساله تعداد زیادی پا جوش می‌دهند. بهترین زمان برای برداشت پا جوش‌ها بعد از ریختن کامل برگ‌ها در زمستان است. در این زمان، جوانه‌هایی که چند سانتی‌متر از سطح زمین بیرون آمده‌اند، از بوته جدا شده و در باغ کاشته می‌شوند. این کار را می‌توان در اواخر زمستان، زمانی که هنوز بوته‌ها برگ نداشته‌اند، نیز انجام داد. پا جوش‌هایی که قوی‌تر باشند، بوته‌های سالم‌تر و پربارتری تولید می‌کنند. همچنین می‌توان پا جوش‌ها را در اوایل زمستان کند و در جایی که خطر سرما زدگی وجود نداشته باشد نگهداری کرد و در بهار کاشت.
۲- ازدیاد به وسیله انتهای شاخه‌ها: زمانی که قسمت انتهایی و نرم شاخه‌های غالب واریته‌های تمشک در خاک فرو روند، ریشه می‌دهند و تبدیل به گیاه جدیدی می‌شوند. باغداران از این خاصیت استفاده می‌کنند و سر شاخه‌های تمشک را در داخل گلدان فرو می‌برند و پس از ریشه‌دار شدن، از گیاه مادر جدا کرده و در مکان مورد نظر می‌کارند.
۳- خوابانیدن: در این روش، شیاری به عمق ۵ سانتی‌متر در خاک ایجاد کرده و شاخه تمشک را در آن قرار می‌دهند. به کمک میله‌هایی شبیه سنجاق مو، شاخه را به زمین ثابت می‌کنند. سپس حدود ۵ سانتی‌متر خاک یا در صورت امکان شن، پیت و کمپوست روی آن می‌پاشند و بلافاصله آبیاری می‌کنند. این کار معمولاً در اواسط تابستان انجام می‌شود و گیاه تمشک در اوایل اردیبهشت سال آینده آماده برداشت خواهد بود. در این روش بهتر است ابتدا شاخه از بوته مادر قطع شود و به مدت سه تا چهار ماه در حال خود بماند تا خوب ریشه بزند. نکاتی که باید در این کار رعایت شود شامل: الف) شاخه‌ای که در ا…
“`html
خاک باید در اطراف قلمه باشد و سر قلمه باید از خاک بیرون بماند. ب) قبل از قرار دادن قلمه در شیار، باید تمام برگ‌های آن را جدا کرد. ج) برای سریع‌تر زنده شدن قلمه، باید با یک تیغ، آن را در طول زخمی کنیم تا جوانه‌های بیشتری تشکیل شود.
۴- ازدیاد و تکثیر از طریق قلمه ریشه: این روش یکی از ساده‌ترین و موفق‌ترین روش‌های ازدیاد تمشک است. برای این کار، قسمتی از ریشه‌های یک بوته تمشک قوی و سالم را از زمین درآورده، و آنها را به اندازه یک انگشت برش می‌زنیم. این ریشه‌ها را در خاک غنی و کافی قرار می‌دهیم، به‌طوری‌که شیاری به عمق ۵ تا ۷ سانتی‌متر از قبل آماده شده باشد. سپس روی خاک را با خاک نرم می‌پوشانیم، کمی آن را فشار می‌دهیم و بلافاصله آبیاری می‌کنیم. بهترین زمان برای این کار در استان‌های جنوبی دریای خزر نیمه دوم پاییز و در استان‌های دیگر نیمه اول پاییز است. می‌توان ریشه‌های کوچک را در خاک مرطوب و سرد تمام زمستان نگه داشت و در اوایل بهار کاشت.
تکثیر جنسی از طریق بذر تمشک
برای ازدیاد با بذر، ابتدا باید بذر میوه‌های خیلی رسیده را انتخاب کنیم. پس از جدا کردن بذر از گوشت میوه، با استفاده از شیر آب و غربال، بذرها را در سایه خشک می‌کنیم. در بهار، بذرها را در گلدان‌ها می‌پاشیم و حدود یک تا دو میلی‌متر شن با خاک نرم روی آنها می‌ریزیم. خاک را با دست یا تخته فشار داده و سپس آبیاری می‌کنیم و روی گلدان یک شیشه می‌گذاریم. آبیاری باید به آرامی و با اسپری انجام شود تا بذرها جابه‌جا نشوند. یک تا دو هفته بعد از ظاهر شدن گیاهان، آنها را در گلدان‌های کوچک نشاء کرده و در سایه نگهداری می‌کنیم. ۳ تا ۴ هفته بعد، گیاهان را به گلدان‌های بزرگتر (۱۲ سانتی‌متری) منتقل کرده و در اواسط اردیبهشت به محل نهایی منتقل می‌شوند.
کاشت نهال تمشک
کاشت نهال تمشک می‌تواند در پاییز و پس از زرد شدن و ریختن برگ‌های آن انجام شود. البته باید زمین را از قبل آماده کرده باشیم؛ یعنی کودهای آلی و معدنی را بریزیم و سپس آن را به خوبی شخم بزنیم و به عمق زمین بفرستیم. همچنین، نهال‌ها باید در بهار و تابستان به خوبی رشد کرده و تا اوایل پاییز به حد بلوغ و تقریباً چوبی رسیده باشند. بهترین زمان برای کاشت نهال‌های تمشک اوایل بهار است. این کار به باغدار فرصت می‌دهد تا در پاییز و زمستان به خوبی کودپاشی و شخم‌زنی کند و زمین را آماده کاشت نهال‌ها باشد.
چاله‌ها معمولاً به ابعاد ۴۰×۴۰×۴۰ سانتی‌متر حفر می‌شوند و پس از قرار دادن نهال در چاله، کمی کود فسفره را هنگام ریختن خاک در چاله با دست می‌پاشیم. هرچی نهال‌ها ریشه بیشتری داشته باشند، احتمال زنده ماندن آنها بیشتر است. چاله‌ها باید به طور ردیفی کنده شوند تا امکان کار با ماشین‌های کشاورزی وجود داشته باشد. فاصله نهال‌ها با توجه به قدرت رشدشان مناسب‌سازی می‌شود و برای تمشک‌های ایرانی، این فاصله معمولاً ۱۵۰ سانتی‌متر و فاصله ردیف‌ها از یکدیگر ۲ متر پیشنهاد شده است.
در روند تمشک‌کاری مشابه موکاری، باید چند تیر چوبی در هر ردیف در زمین فرو کرده و با استفاده از ۴ تا ۶ ردیف سیم آنها را به هم متصل کنیم تا نهال‌ها بعد از کاشت و در حال رشد روی این داربست راهنمایی شوند و در صورت لزوم به سیم‌ها بست شوند. نهال‌های خشک به جایگزینی نیاز دارند و این کار هر سال باید تکرار شود. بهتر است هنگام کاشت، مقداری کمپوست یا پیت خیس شده را با خاک مخلوط کرده و با آن چاله‌ها را پر کنیم.
نگهداری از تمشک (مراقبت، هرس و …)
هرس کردن و مراقبت از آفات و بیماری‌ها از کارهای ضروری برای نگهداری تمشک هستند. هرس صحیح باعث بهبود رشد، شکل و کیفیت محصول بوته‌های تمشک می‌شود.
“““html
این موضوع به شرایط بستگی دارد. در روزها و ماه‌های اول بعد از کاشت، باید با هرس به شاخه‌ها شکل بدهیم تا بتوانیم آنها را روی داربست سیمی قرار دهیم. برای این کار، نهال‌های کاشته شده را به ارتفاع تقریباً ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر برش می‌زنیم. این کار معمولاً یک ماه بعد از کاشت یا کمی دیرتر و حتی در زمان کاشت انجام می‌شود. با این عمل، جوانه‌هایی که نزدیک به زمین هستند، تحریک می‌شوند و شاخه‌های زیادی تولید می‌کنند. در زمستان بعدی، شاخه‌های ضعیف و اضافی را قطع کرده و اجازه می‌دهیم که تنها شاخه‌های سالم و قوی رشد کنند. معمولاً برای هر سال، حدود ۶ عدد شاخه انتخاب می‌شود و این شاخه‌های جوان که در سال آینده بارور خواهند شد، به ۱۵۰ سانتی‌متر محدود می‌شوند. هر شاخه‌ای که بیشتر از این رشد کرده، برش داده و حذف می‌شود.
در شاخه‌های جانبی که از کنار برگ‌ها رشد می‌کنند، تنها یک جوانه باقی می‌گذاریم و بقیه را هرس می‌کنیم. برای این کار، باید بگذاریم طول این شاخه‌های جانبی به ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر برسد، سپس آنها را به یک جوانه محدود کرده و باقی‌مانده را هرس می‌کنیم. هر بوته تمشک دارای تعدادی ساقه‌ی زیرزمینی و تعداد کمتری شاخه‌ی هوایی است. شاخه‌های زیرزمینی دائمی هستند و شاخه‌های هوایی فقط ۲ سال زنده و فعال می‌مانند. در سال اول، شاخه‌های هوایی به رشد خود ادامه می‌دهند و در سال دوم میوه می‌دهند. بعد از باردهی، در پاییز همان سال که خشک می‌شوند، بهتر است آنها را بلافاصله بعد از برداشت قطع کنیم.
بیماری‌ها و آفات تمشک
مهم‌ترین بیماری‌های تمشک شامل (۱) سوسک تمشک (Byturus Tomentosus) و (۲) سرخرطومی تمشک و توت فرنگی (Anthonomus Rubi) هستند. بهترین راه درمان این دو آفت استفاده از سموم حشره‌کش بخصوص سموم سیستیک است. همچنین (۳) شته تمشک (Aphis idaei) وجود دارد که برای مبارزه با آن باید سمپاشی انجام شود. علاوه بر این، (۴) لکه سفید برگ تمشک و (۵) زنگ برگ تمشک نیز وجود دارد که برای مبارزه با این دو آفت، می‌توان از قارچ‌کش‌ها استفاده کرد.
برداشت تمشک
زمان برداشت میوه‌های تمشک در شرایط آب و هوایی مختلف و در ارتفاعات متفاوت فرق می‌کند. در مناطق جنوبی دریای خزر، میوه‌ها از نیمه دوم خرداد تا نیمه اول تیر (برای حدود ۴ هفته) به تدریج رسیده و آماده برداشت می‌شوند. چون تمام میوه‌ها در یک زمان نمی‌رسند، باید هر هفته یکبار آنها را چید. رسیدن میوه‌ها سه مرحله دارد که هر مرحله برای مصرف متفاوتی استفاده می‌شود:
۱- مرحله اول: در این مرحله میوه‌ها رنگ مخصوص خود را کاملاً گرفته‌اند و مزه آنها ترش و شیرین است. از این میوه‌ها برای تهیه مربا، ژله و مارمالاد استفاده می‌شود.
۲- مرحله دوم: میوه‌ها کاملاً رسیده و شیرین هستند. این میوه‌ها برای مصرف خام بسیار مناسب‌اند.
۳- مرحله سوم: میوه‌ها بیش از حد رسیده و در حال پژمرده شدن هستند. این میوه‌ها مناسب برای گرفتن بذر می‌باشند.
تمشک میوه‌ای است که بعد از برداشت زود فاسد می‌شود، به خصوص اگر در مراحل دوم و سوم چیده شده باشد. بنابراین باید فاصله کوتاهی بین زمان چیدن و مصرف وجود داشته باشد.
خواص تمشک
- شربت تمشک به عنوان تب‌بر برای افرادی که به مخملک و سرخک مبتلا هستند، مفید است.
- جوشانده برگ‌های تمشک برای درمان انسداد مجاری ادراری و همچنین برای درمان اسهال و درد معده بسیار مناسب است.
- برگ‌های خشک جوشانده شده برای درمان بیماری‌های نقرسی و درد ناشی از روماتیسم مفید هستند.
- تمشک بهترین میوه برای تصفیه خون است.
- بخاطر داشتن اسید سالیسیلیک، به عنوان مسکن درد شناخته می‌شود.
- دم‌نوش گل یا برگ تمشک برای درمان زخم‌های دهان، ورم لثه، درد گلو و ورم لوزه‌ها کاربرد دارد.
- این میوه دارای ویتامین‌های C و K بالایی است و برای تسهیل تصفیه اوره و تنظیم فشار خون مناسب است.
- برگ تازه این گیاه در صورتی که پخته شود و بر روی بیماری‌ها استفاده شود، بسیار مؤثر است.
“`
- اگر پوست دچار زخم شود، برخی مواد طبیعی می توانند به بهبود آن کمک کنند.
- برای درمان کک و مک روی صورت، می‌توانید تمشک را برش دهید و روی نقاط مورد نظر بگذارید تا کک و مک‌ها از بین بروند.
- یکی از ویژگی‌های خاص تمشک این است که سبب افزایش عرق می‌شود و به باز شدن غدد عرق کمک می‌کند.
- تمشک خاصیت ضدعفونی کنندگی دارد و برای تقویت سیستم ایمنی بدن مفید است.
- قند طبیعی تمشک برای بیماران دیابتی مناسب است و می‌تواند به درمان آنها کمک نماید.
بیشتر بخوانید:
