آیا وال با نهنگ فرق دارد ، نام فارسی وال و دلفین چیست؟

آیا وال همان نهنگ است؟

تقریباً همه فکر می‌کنند که اسم موجودات بزرگ و پستاندار دریاها «نهنگ» است. این واژه باعث می‌شود که احساس خوبی داشته باشند، زیرا هم فارسی است و هم اصالت دارد، در حالی که «وال» به نظر می‌رسد که از زبان انگلیسی به فارسی آمده است.

پس می‌توان گفت که وال و نهنگ هر دو نام یک موجود دریایی هستند. تنها به این دلیل که واژه وال از زبان انگلیسی آمده، بیشتر از نهنگ استفاده می‌شود.

وال یا نهنگ؟ نام فارسی وال و دلفین چیست؟

احساس ناراحتی نسبت به واژه جدید «وال» باعث شده تا اکثر افراد از واژه «نهنگ» به جای آن استفاده کنند، همین موضوع درباره واژه «دلفین» نیز وجود دارد.

دلفین به نظر می‌رسد که از زبان انگلیسی گرفته شده و بهتر است برای آن نامی فارسی پیدا کنیم؛ به همین دلیل برخی افراد نام «خوک‌ماهی» یا «گرازماهی» را به عنوان نام عمومی دلفین‌ها پیشنهاد کرده‌اند. اما آیا واقعاً این دو واژه یعنی وال و دلفین به تازگی وارد زبان فارسی شده‌اند و ریشه‌اش از زبان انگلیسی است؟

ریشه واژه وال چیست و چگونه و چه زمانی وارد زبان فارسی شده است؟

واژه whale در زبان انگلیسی به واژه قدیمی انگلیسی hwæl برمی‌گردد، اما این ریشه‌ شناسی در دیکشنری‌های انگلیسی به زمان‌های خیلی دور نمی‌رسد.

زبان‌شناسان به واژه‌ای که پروتوژرمنی hwalaz* است به عنوان ریشه آن توجه کرده‌اند. علاوه بر زبان انگلیسی، در سایر زبان‌های ژرمنی نیز واژه‌هایی وجود دارد که به همین ریشه فرضی برگشته است (آلمانی: Wal، دانمارکی: hval، نروژی: kval، هلندی: walvis و زبان فریزی غربی: walfisk). اگر این ریشه‌شناسی فرضی را کمی بیشتر بررسی کنیم، به ریشه هندواروپایی قدیمی skʷálos* می‌رسیم که احتمالاً به معنی «گربه‌ماهی بزرگ» در زبان نیاکان هندواروپایی بوده است.

در زبان آلمانی به گربه‌ماهی بزرگ (Sheatfish) می‌گویند Wels و در لاتین به آن می‌گویند squalus؛ واژه‌ای که شباهت زیادی به ریشه فرضی وال در زبان هند و اروپایی باستان دارد.

در زبان پروسی باستان، نام گربه‌ماهی بزرگ kalis است و در یونانی باستان ἄσπαλος (اسپلوس) نامیده می‌شود. در فارسی و گیلکی هم به گربه‌ماهی اسبله می‌گویند که مشخص نیست آیا مستقیماً از ریشه هند و اروپایی باستان skʷálos* آمده یا در دوره اشکانی از زبان یونانی گرفته شده است.

احتمالا كلمة ایرانی به یک واژه‌ای مثل kara برمی‌گردد که در زبان اوستایی به نوعی ماهی اشاره دارد.

ریشه واژه انگلیسی dolphin نیز به dolfin در انگلیسی میانه برمی‌گردد و سپس به daulphin/dalphin/daufin در فرانسه باستان، سپس به delphīnus در لاتین و در نهایت به δελφίς (دلفیس) در یونانی باستان می‌رسد.

آشنایی با ریشه واژه وال و دلفین

تا اینجا متوجه شدیم که ریشه whale در زبان انگلیسی به واژه‌ای از زبان هند و اروپایی برگشته که در زبان‌های مختلف تغییر کرده است و ریشه dolphin نیز به زبان یونانی باستان برمی‌گردد. اما برخلاف تصور بیشتر مردم، این دو واژه در فارسی واقعاً تازگی ندارند.

در متون علمی و به‌ویژه متون نجومی فارسی در سده‌های قبل، نام دلفین مشاهده می‌شود.
“`

بارها در متون قدیمی به واژه‌های چون وال اشاره شده است. به عنوان مثال، در کتاب‌های «التفهیم» نوشته ابوریحان بیرونی، «آثار البلاد» نوشته قزوینی، و «جغرافیا» نوشته حافظ ابرو.

واژه وال در لغت‌نامه دهخدا، به شاهدهای تاریخی زیادی اشاره شده است. این واژه در شعرهای برخی شعرا مانند خاقانی، فرخی و ناصر خسرو به کار رفته است. به عنوان نمونه:
ماهی وال است طمع دور دار/ زود به دم درکشدت وال وار (ناصر خسرو)
زیر آن سایه به آب اندر اگر برگذرد/ همچو خیش از پر مه ریزه شود ماهی وال (فرخی)
تا به بحر اندر است وال و نهنگ/ تا به گردون بر است رأس و ذنب (فرخی)
دریای گندنا رنگ از تیغ شاه گلگون/ لعل پیازی از خون یک یک پشیز والش (خاقانی)
دین ز درویشان طلب ناز خواجگان باشکوه/ ز آنکه گوهر از صدف یابی نه از ماهی وال (کمال اسماعیل)

نام وال و دلفین، ممکن است مانند بسیاری از نام‌های دیگر گیاهان و جانوران، ریشه ایرانی نداشته باشد. اما این واژه‌ها در زبان فارسی کاربرد داشته و تاریخچه‌ای طولانی دارند.

اگر بخواهیم هر واژه‌ای که ریشه ایرانی ندارد را از زبان فارسی حذف کنیم، مجبور خواهیم بود که برای واژه‌هایی چون فیل، ببر، کبوتر، لک‌لک، توت و چمن که ریشه‌های خارجی دارند، نام‌های عجیبی بسازیم.

بهتر است به جای این نوع نگرش متعصبانه و بی‌پایه به زبان فارسی، از واژه‌های مشهور و معتبر مانند وال و دلفین استفاده کنیم.

اما چرا به جای «وال» از «نهنگ» استفاده نکنیم؟ واژه «نهنگ» هم در ادبیات فارسی سابقه دارد، اما معنای تاریخی آن کمی متفاوت از آنچه که امروز تصور می‌کنیم است.

این روزها، نام نهنگ به معنای یک پستاندار بزرگ دریایی جا افتاده است، اما جالب است بدانیم که معنی اصلی این واژه در گذشته به حیوانی اشاره دارد که امروز آن را تمساح می‌دانیم.

در متون قدیمی جغرافیایی فارسی گفته شده که نیل و سند نهنگ دارند. نمونه‌هایی از این نوشته‌ها در «آثار البلاد» قزوینی و «جغرافیا»ی حافظ ابرو و اشعار شاعران قدیم فارسی موجود است:
تیر تو از کلات فرود آورد هزبر/ تیغ تو از فرات برآرد نهنگ را (دقیقی)
جهان را مخوان جز دلاور نهنگ/ بخاید به دندان چو گیرد بچنگ (فردوسی)
با جهانگیر سنان تو به جان ایمن نیست/ پوست زآن دارد چون جوشن خرپشته نهنگ (فرخی)

نکته جالب این است که حافظ ابرو به این موضوع اشاره کرده که مردم به اشتباه «ماهی بزرگ» را نهنگ می‌نامند. این موضوع نشان می‌دهد که نامیدن وال به عنوان «نهنگ» دست کم از سده نهم هجری در زبان فارسی وجود داشته است.

بیشتر بخوانید: