در کوچه‌پس‌کوچه‌های خشتی جزیره قشم یا هیاهوی رنگین بازارهای سنتی بندرعباس، چهره زنانی توجه را به خود جلب می‌کند که با نقابی رازآلود و در عین حال باشکوه، نگاه هر بیننده‌ای را به داستانی ناگفته فرا می‌خوانند. این پوشش که بُرقِع نام دارد، بسیار فراتر از یک حجاب ساده است؛ این پارچه‌ی دست‌دوز، شناسنامه‌ای از رنگ و رمز است که بر چهره‌ی زنان خونگرم جنوب ایران، به‌ویژه در استان هرمزگان، نشسته و روایتی از تاریخ، اقلیم، هویت و هنرمندی را زمزمه می‌کند.
سفر به دنیای برقع، ورود به جهانی است که در آن هر رنگ، هر نخ و هر پولک، معنایی عمیق در خود پنهان کرده است. این راهنمای جامع، شما را به کاوش در این جهان شگفت‌انگیز دعوت می‌کند تا دریابید چگونه یک تکه پارچه می‌تواند بازتابی از جایگاه اجتماعی، وضعیت تأهل و حتی احساسات یک زن باشد و چگونه در گذر زمان، از یک پوشش روزمره به یک اثر هنری و نماد فرهنگی تبدیل شده است.
آنچه در یک نگاه باید بدانید
- بهترین زمان سفر: برای تجربه فرهنگ محلی و دیدن این پوشش در بطن جامعه، فصل‌های خنک‌تر سال (از اواخر پاییز تا اوایل بهار) ایده‌آل هستند.
- زبان رمزی رنگ‌ها: رنگ و طرح برقع یک کد اجتماعی است. این نقاب می‌تواند وضعیت تأهل، سن و جایگاه اجتماعی زن را برای اطرافیان آشکار سازد.
- یک سوغات فرهنگی اصیل: برقع‌های تزئینی امروزی، یکی از زیباترین و معنادارترین صنایع دستی و سوغات استان هرمزگان به شمار می‌روند.
- فراتر از حجاب: برقع علاوه بر کارکرد پوشیدگی، یک سپر محافظ هوشمندانه در برابر آفتاب سوزان، رطوبت بالا و بادهای شنی منطقه خلیج فارس است.
ریشه‌های درهم‌تنیده در تاریخ: سفری به گذشته برقع
ردیابی خاستگاه دقیق برقع، ما را به سفری در دل تاریخ و مسیرهای تجاری باستانی می‌برد. هرچند این پوشش امروزه با فرهنگ سواحل خلیج فارس گره خورده است، اما برخی پژوهشگران ریشه‌های آن را به یونان باستان و سپس اسپانیا و شمال آفریقا نسبت می‌دهند که از طریق تجارت و تبادلات فرهنگی به شبه‌جزیره عربستان و در نهایت به سواحل جنوبی ایران رسیده است. قدمت استفاده از این پوشش در هرمزگان به حدود ۴۰۰ سال پیش بازمی‌گردد و در طول تاریخ، با فرهنگ بومی منطقه عجین شده است.
در گویش محلی هرمزگان، “قاف” به “کاف” تبدیل شده و برقع را “بُرکَه” (Borke) می‌نامند. این پوشش در مناطق مختلف نام‌های دیگری نیز دارد؛ برای مثال، در بندرلنگه و روستاهای اطراف به آن “بَتوُله” (Batouleh) و در مناطقی از لارستان “تَبیله” (Tabile) نیز گفته می‌شود.
با وجود تحولات اجتماعی گسترده در ایران، به‌ویژه پس از فرمان کشف حجاب در دوره پهلوی اول، زنان هرمزگان از معدود گروه‌هایی بودند که با سرسختی این سنت را حفظ کردند. آن‌ها برقع را نه تنها به عنوان یک حجاب، بلکه به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و لباس محلی خود می‌دیدند و آن را سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل کردند.
چرا برقع؟ فلسفه و کارکردهای چندگانه یک پوشش
پاسخ به این سوال که چرا زنان جنوب از برقع استفاده می‌کنند، در لایه‌های مختلفی از فرهنگ، اقلیم و باورهای اجتماعی نهفته است.
- سپر اقلیمی هوشمندانه: اولین و ملموس‌ترین کارکرد برقع، نقش محافظتی آن است. در اقلیم گرم و مرطوب جنوب، با آفتاب سوزان و بادهای فصلی که شن و گرد و غبار را به همراه دارند، برقع مانند یک سپر عمل می‌کند. جنس خاص برخی برقع‌ها، مانند پارچه‌های صیقلی و تیره‌رنگ که با نیل رنگ شده‌اند، نور خورشید را بازتاب داده و به خنک ماندن پوست صورت کمک شایانی می‌کند.
- نماد هویت و تعلق: برقع در گذشته، شناسنامه‌ای بود که تعلق فرد به یک منطقه، قبیله یا گروه اجتماعی خاص را نشان می‌داد. شکل، رنگ و تزئینات برقع هر منطقه منحصربه‌فرد بود و به راحتی می‌شد از روی آن به اصالت فرد پی برد.
- آیین گذر و بلوغ اجتماعی: در بسیاری از مناطق، دختری که به سن بلوغ می‌رسید، طی مراسمی برای اولین بار برقع بر چهره می‌گذاشت. این عمل، نمادی از ورود او به دنیای زنانگی و پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی جدید بود و نشان می‌داد که او دیگر یک کودک نیست.
- حجاب و حیا: در کنار همه این کارکردها، برقع وسیله‌ای برای تحقق مفهوم “حجاب” و “حیا” در فرهنگ بومی نیز بوده است. این پوشش، چهره زن را از نگاه نامحرم حفظ می‌کرد و به او حسی از وقار و مصونیت می‌بخشید.
نقشه جغرافیای برقع: آشنایی با انواع برقع‌های جنوب ایران
برقع‌ها یک‌شکل نیستند و هر منطقه جغرافیایی، طرح و مدل خاص خود را دارد. شناخت این تفاوت‌ها، مانند خواندن یک نقشه فرهنگی است. مهم‌ترین انواع برقع در هرمزگان عبارت‌اند از:
- برقع قشمی (جزیره‌ای): این مدل که امروزه بیشترین محبوبیت را دارد، ظاهری شبیه به ابروی پرنده دارد و تنها بخش کوچکی از پیشانی، بینی و بالای لب را می‌پوشاند و گونه‌ها نمایان هستند. این برقع بیشتر جنبه تزئینی دارد و در میان زنان بندرعباس و جزیره قشم رایج است. سطح براق آن که از پارچه “شیله” ساخته شده، به بازتاب نور کمک می‌کند.
- برقع بلوچی (جاسکی): این برقع که در شرق هرمزگان و مناطق بلوچ‌نشین استفاده می‌شود، کاملاً متفاوت است. شکلی مستطیلی دارد و تمام صورت را به جز دو حفره برای چشم‌ها می‌پوشاند. رنگ آن معمولاً قرمز تیره یا زرشکی است و با تزئینات سنگین و رنگارنگ مانند سوزن‌دوزی، پولک‌دوزی و آینه‌کاری تزئین می‌شود.
- برقع مینابی: این برقع‌ها ساده‌تر هستند و اغلب رنگی یکدست (مانند زرشکی یا مشکی) دارند و تزئینات آن‌ها کمتر است.
- برقع عربی (بتوله): در مناطق غربی استان مانند بندرلنگه و کنگ، “بتوله” رایج است که از نظر شکل ممکن است شباهت‌هایی به برقع قشمی داشته باشد اما جنس پارچه و گاهی تزئینات آن متفاوت است.
جدول مقایسه‌ای انواع برقع‌های هرمزگان
نوع برقع منطقه رایج شکل ظاهری جنس پارچه تزئینات شاخص قشمی (جزیره‌ای) قشم، بندرعباس خمیده، نمایش گونه‌ها شیله (کتان صیقلی) ساده یا با تزئینات نخی و پولک بلوچی (جاسکی) جاسک، سیریک، مناطق بلوچ‌نشین مستطیل کامل کتان ضخیم سوزن‌دوزی، پولک‌دوزی سنگین مینابی میناب و حومه ساده و مستطیل‌گونه پارچه نخی تزئینات بسیار کم، اغلب ساده بتوله (عربی) بندرلنگه، کنگ، غرب استان مشابه قشمی اما با تفاوت در جنس پارچه مخملی یا کتان تزئینات با نخ‌های رنگی
هر رنگ یک قصه: رمزگشایی از معنای رنگ‌ها در برقع
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های دنیای برقع، زبان خاموش رنگ‌هاست. در گذشته، هر رنگ حامل پیامی روشن درباره وضعیت اجتماعی زنی بود که آن را بر چهره داشت:
- قرمز و زرشکی: این رنگ‌ها، به‌ویژه برقع بلوچی، نماد زنان متأهل و نوعروسان بود. رنگ شاد آن نشان از زندگی و شور جوانی داشت.
- نارنجی: اغلب توسط دختران جوانی که نامزد کرده بودند، استفاده می‌شد.
- زرد: در برخی مناطق، این رنگ مخصوص دختران مجرد بود.
- مشکی: رنگی برای وقار و احترام بود، اما مهم‌ترین کاربرد آن برای زنان بیوه و عزادار بود که به مدت مشخصی (مثلاً چهار ماه و ده روز) آن را به نشانه سوگواری بر چهره می‌زدند.
- قهوه‌ای و سبز تیره: این رنگ‌ها معمولاً توسط زنان مسن‌تر و سالخورده استفاده می‌شد.
اگرچه امروز این کدگذاری رنگی مانند گذشته رعایت نمی‌شود، اما هنوز هم در مناطق روستایی و در میان نسل‌های قدیمی‌تر می‌توان این زبان رنگارنگ را مشاهده کرد.
از پارچه تا چهره: هنر و مهارت در ساخت برقع
ساخت برقع، هنری است که سینه به سینه از مادران به دختران منتقل شده است. این فرآیند نیازمند دقت، حوصله و مهارت است.
- مواد اولیه: ماده اصلی، پارچه‌هایی مانند “شیله” (نوعی کتان وارداتی که با نیل رنگ و صیقلی می‌شود)، چلوار و پارچه‌های مخملی است. برای استحکام بخشیدن به قسمت روی بینی، از یک تکه چوب نازک به نام “کمار” یا مقوا استفاده می‌شود.
- برش و دوخت: ابتدا الگو بر روی پارچه پیاده و برش داده می‌شود. سپس لایه‌های مختلف پارچه به همراه “کمار” با دقت به یکدیگر دوخته می‌شوند.
- تزئینات: این مرحله، اوج هنر برقع‌دوزی است. بسته به نوع برقع، هنرمند با استفاده از نخ‌های رنگی، گلابتون (نخ‌های طلایی و نقره‌ای)، خوس (نوعی نوار فلزی)، پولک و آینه‌های کوچک، نقوش زیبایی را بر روی برقع خلق می‌کند. این تزئینات نه تنها به زیبایی، بلکه به ارزش و قیمت برقع نیز می‌افزایند.
امروزه برقع‌دوزی یکی از منابع درآمد مهم برای زنان هنرمند در روستاها و شهرهای هرمزگان است و کارگاه‌های خانگی بسیاری به تولید این اثر هنری مشغول هستند.
میراثی در گذار: برقع در ایران معاصر
دنیای مدرن، برقع را نیز مانند بسیاری از سنت‌های دیگر دستخوش تغییر کرده است. استفاده روزمره از آن، به‌ویژه در میان نسل جوان و تحصیل‌کرده، به شدت کاهش یافته است. با این حال، برقع نمرده، بلکه هویت جدیدی پیدا کرده است:
- تغییر کاربری: برقع از یک پوشش روزانه به یک اکسسوری تزئینی و نمادین تبدیل شده است. امروزه بسیاری از دختران و زنان جوان، در مراسم عروسی، جشن‌های ملی و فستیوال‌های فرهنگی به عنوان بخشی از لباس محلی خود از برقع استفاده می‌کنند.
- طرح‌های جدید: برای پاسخ به سلیقه نسل جدید، طراحان و هنرمندان محلی، برقع‌هایی با طرح‌ها، رنگ‌ها و تزئینات مدرن‌تر تولید می‌کنند. این برقع‌های “جوان‌پسند” به بقای این هنر کمک کرده‌اند.
- جاذبه گردشگری: برای گردشگران داخلی و خارجی، برقع یک جاذبه فرهنگی شگفت‌انگیز و یکی از محبوب‌ترین سوغات جنوب ایران است. خرید یک برقع دست‌دوز، به معنای خرید بخشی از تاریخ و هنر این سرزمین است.
تذکر مهم: مقررات سفر، نرخ ارز و شرایط محلی ممکن است تغییر کنند. همیشه قبل از سفر، آخرین اطلاعات را از منابع رسمی بررسی کنید.
برنامه‌ریزی سفر فرهنگی: چگونه و کجا برقع را تجربه کنیم؟
برای دیدن برقع در محیط طبیعی خود و خرید نمونه‌های اصیل، این نکات را در نظر داشته باشید:
- بهترین مکان‌ها برای بازدید:
- جزیره قشم: بازارهای سنتی شهر قشم و به‌ویژه گشت‌وگذار در روستاهای تاریخی مانند لافت و برکه خلف، بهترین فرصت برای دیدن زنان برقع‌پوش و آشنایی با فرهنگ بومی است.
- بندرعباس: بازار سنتی بندرعباس مکانی عالی برای دیدن تنوع برقع‌ها و خرید صنایع دستی است.
- میناب: پنجشنبه بازار معروف میناب، یکی از سرزنده‌ترین بازارهای محلی ایران است که در آن می‌توانید زنان هنرمند را در حال فروش محصولات خود، از جمله برقع، ببینید.
- راهنمای خرید: هنگام خرید، به کیفیت دوخت، جنس پارچه و اصالت تزئینات دقت کنید. خرید مستقیم از زنان هنرمند در روستاها یا بازارهای محلی، بهترین راه برای حمایت از اقتصاد بومی است.
- آداب فرهنگی: به یاد داشته باشید که برقع بخشی از حریم شخصی و هویت فرهنگی این زنان است. همیشه قبل از عکاسی از افراد، با احترام از آن‌ها اجازه بگیرید. لبخند و ارتباط کلامی مودبانه، راه را برای یک تجربه مثبت هموار می‌کند.
راهنمای نهایی شما برای درک جهان شگفت‌انگیز برقع
برقع، بسیار بیشتر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد. این پوشش، یک پدیده فرهنگی چندوجهی است که تاریخ، اقلیم، باورها و هنر را در تار و پود خود جای داده است. این نقاب رنگارنگ، پنجره‌ای است به روح غنی و پر از قصه مردمانی که در حاشیه آب‌های نیلگون خلیج فارس زندگی می‌کنند؛ مردمان خونگرمی که با خلاقیت، خود را با طبیعت سازگار کرده و هنر را به بخشی از زندگی روزمره خود تبدیل کرده‌اند.
اکنون که با دنیای پر رمز و راز برقع آشنا شدید، زمان آن است که ماجراجویی خود را برای کشف این میراث زنده و پویا از نزدیک آغاز کنید و اجازه دهید رنگ‌ها و نقش‌ها، داستان‌هایشان را برای شما بازگو کنند.
پرسش و پاسخ: هر آنچه باید در مورد برقع بدانید
۱. آیا پوشیدن برقع برای گردشگران در جنوب ایران الزامی است؟ خیر، به هیچ وجه. برقع یک پوشش سنتی و کاملاً اختیاری برای زنان محلی است و هیچ الزامی برای گردشگران وجود ندارد.
۲. تفاوت اصلی برقع ایرانی با برقعی که در افغانستان رایج است چیست؟ این دو کاملاً متفاوت هستند. برقع ایرانی (بُرکه) یک نقاب است که تنها بخشی از صورت را می‌پوشاند، رنگارنگ و تزئینی است و بخشی از لباس محلی محسوب می‌شود. اما برقع افغانستانی که به آن “چادری” نیز می‌گویند، یک پوشش یک‌تکه است که تمام بدن، از سر تا پا را می‌پوشاند و معمولاً به رنگ آبی است.
۳. قیمت یک برقع دست‌دوز چقدر است؟ قیمت‌ها بسیار متغیر است. یک برقع ساده و ماشینی ممکن است قیمت پایینی داشته باشد، اما قیمت یک برقع اصیل دست‌دوز با تزئینات زیاد و کار دست، بسته به زمان و مواد به کار رفته، می‌تواند به مراتب بالاتر باشد. نمونه‌های کلکسیونی و قدیمی نیز ارزش بسیار بالایی دارند.
۴. آیا هنوز هم دختران جوان برقع می‌پوشند؟ استفاده روزمره در میان نسل جوان بسیار کاهش یافته است. با این حال، بسیاری از آن‌ها در مراسم خاص مانند عروسی‌ها و جشن‌ها، یا به عنوان بخشی از استایل و مد الهام‌گرفته از سنت، از برقع‌های تزئینی استفاده می‌کنند.
۵. بهترین مکان برای خرید برقع به عنوان سوغات کجاست؟ بازارهای سنتی در جزیره قشم (بازار قدیم درگهان و بازار ستاره)، بازار سنتی بندرعباس و پنجشنبه بازار میناب بهترین گزینه‌ها برای یافتن نمونه‌های متنوع و اصیل هستند. خرید از فروشگاه‌های صنایع دستی معتبر در این شهرها نیز توصیه می‌شود.