در میان گنجینهٔ غنی و پربار جشن‌های باستانی ایران، جشن بهمنگان جایگاهی ویژه دارد. این جشن کهن که در بهمن‌روز (روز دوم) از بهمن‌ماه برگزار می‌شود، پیوندی عمیق میان فلسفه، طبیعت و اخلاق برقرار می‌کند. بهمنگان تنها یک مناسبت تقویمی نیست، بلکه روزی است برای گرامیداشت «وهومن» (Vohu Manah) یا اندیشهٔ نیک، امشاسپند بزرگی که در جهان‌بینی زرتشتی، فرشتهٔ پاسدار و نگهبان جانوران سودمند نیز به شمار می‌رود. این جشن، فرصتی برای تأمل در ارزش خردورزی و مهرورزی به تمام آفریده‌های هستی است.
وهومن (بهمن)، امشاسپند اندیشه نیک کیست؟
برای درک عمق جشن بهمنگان، نخست باید با شخصیت محوری آن، بهمن، آشنا شویم. بهمن، صورت فارسی‌شدهٔ واژهٔ اوستایی «وُهومَنَه» است که از دو بخش «وهو» (Vohu) به معنای نیک و خوب و «منه» (Manah) به معنای اندیشه، منش و خرد تشکیل شده است. بنابراین، وهومن به معنای «اندیشهٔ نیک» یا «منش نیک» است.
در آیین زرتشت، وهومن یکی از شش اَمِشاسپَند (فروغ‌های جاودان و مقدس) و نخستین آفریدهٔ اهورامزدا به شمار می‌رود. او نزدیک‌ترین فرشته به درگاه اهورامزداست و جایگاهی والا در جهان مینوی دارد. طبق متون دینی، این وهومن بود که اشو زرتشت، پیامبر ایرانی، را به پیشگاه اهورامزدا رهنمون شد و پیام‌های الهی را به او منتقل کرد. از این رو، وهومن نماد خرد، دانایی و پیوند انسان با سرچشمهٔ هستی است.
فرشتهٔ پاسدار جانوران
یکی از زیباترین و مهم‌ترین وظایف وهومن در جهان مادی (گیتی)، پاسداری و حمایت از جانوران سودمند است. در فرهنگ ایرانی و آیین زرتشتی، تمام موجودات هستی دارای احترام هستند و آزار رساندن به آنان نکوهیده است. در این میان، وهومن به طور ویژه نگهبان چهارپایان مفید و حیواناتی است که به زندگی انسان یاری می‌رسانند.
این پیوند، فلسفه‌ای عمیق دارد. اندیشهٔ نیک (وهومن) تنها یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه در رفتار و کردار انسان تجلی می‌یابد. مهربانی با حیوانات و پرهیز از آزار آن‌ها، یکی از بارزترین نمودهای عملیِ داشتنِ «منش نیک» است. به همین دلیل، پیروان آیین زرتشت و دوستداران فرهنگ ایران، در روز جشن بهمنگان و حتی در تمام ماه بهمن، توجه ویژه‌ای به حیوانات دارند.
آداب و رسوم جشن بهمنگان
جشن بهمنگان با آداب و رسومی سرشار از نماد و معنا همراه است که همگی در راستای بزرگداشت اندیشه نیک و احترام به طبیعت و جانوران هستند.
۱. پرهیز از خوردن گوشت (گیاهخواری)
مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین رسم در این روز، پرهیز از کشتار حیوانات و نخوردن گوشت آن‌هاست. این عمل نمادین، نشانهٔ احترام به وهومن، امشاسپند نگهبان جانوران، و تمرینی برای مهرورزی و شفقت نسبت به تمام موجودات زنده است. بسیاری از زرتشتیان این پرهیز را در تمام ماه بهمن رعایت می‌کنند.
۲. پوشیدن جامهٔ سفید
رنگ سفید، نماد پاکی، خرد و اندیشهٔ نیک است. در این روز، شرکت‌کنندگان در جشن جامه‌های سفید بر تن می‌کنند تا به صورت نمادین، خود را با ویژگی‌های وهومن هماهنگ سازند.
۳. پختن خوراک‌های ویژه
در جشن بهمنگان، خوراک‌های گیاهی و اغلب با مواد اولیه سفیدرنگ طبخ می‌شود. معروف‌ترین خوراک این جشن، نوعی آش به نام «بهمنجنه» یا «آش بهمنگان» است که با غلات و حبوبات گوناگون و سبزیجات پخته می‌شود. همچنین مصرف شیر، ماست و پنیر در این روز توصیه شده است.
۴. استفاده از گیاه بهمن
در گذشته، از گیاهی خاص به نام «بهمن» (که گل‌هایی به رنگ سفید و سرخ داشته و احتمالاً با گیاه Statice یا انواع دیگر شناخته می‌شده) در این جشن استفاده می‌کردند. ریشهٔ این گیاه را خشک کرده و پودر آن را در آش و دیگر خوراک‌ها می‌ریختند یا به همراه شیر می‌نوشیدند و باور داشتند که برای تقویت حافظه مفید است.
۵. نماد خروس
در برخی متون، خروس به عنوان پرندهٔ ویژهٔ بهمن امشاسپند معرفی شده است. خروس با بانگ بامدادی خود، نماد آغاز روز، بیداری و دوری گزیدن از تاریکی جهل است که با مفهوم خرد و داناییِ وهومن پیوند دارد.
بهمنگان؛ از دیروز تا امروز
جشن بهمنگان، که تا دوران پس از اسلام نیز در میان ایرانیان رواج داشته، امروزه توسط زرتشتیان و علاقه‌مندان به فرهنگ ایران باستان گرامی داشته می‌شود. فراتر از یک آیین سنتی، پیام این جشن در دنیای امروز نیز بسیار پرمعناست. در دورانی که محیط زیست و حقوق حیوانات به یکی از دغدغه‌های اصلی بشر تبدیل شده، جشنی باستانی که بر پایه «اندیشهٔ نیک» و «احترام به جانوران» بنا شده، می‌تواند الهام‌بخش باشد.
در سال‌های اخیر، فعالان محیط زیست و حامیان حقوق حیوانات در ایران، به صورت نمادین روز بهمنگان را به عنوان «روز حمایت از حیوانات» گرامی می‌دارند و تلاش می‌کنند تا با پیوند دادن این سنت کهن به نیازهای امروز جامعه، فرهنگ مهرورزی با طبیعت و حیوانات را ترویج دهند.
این جشن به ما یادآوری می‌کند که خرد و اندیشهٔ واقعی، تنها در ذهن خلاصه نمی‌شود، بلکه در کردار ما و در نحوهٔ رفتارمان با جهان پیرامون، از جمله ضعیف‌ترین و بی‌صداترین موجودات، یعنی حیوانات، معنا می‌یابد.