بیماری آلکاپتونوریا یا ادرار سیاه به چه علت بروز می‌دهد؟
بیماری ادرار سیاه یا آلکاپتونوری (Alkaptonuria) یک بیماری ژنتیکی است که باعث ایجاد اختلال در متابولیسم دو آمینواسید مهم به نام‌های فنیل آلانین و تیروزین می‌شود. در این بیماری، نوزادان نمی‌توانند اسید هموجنتیسیک را تجزیه کنند و در نتیجه این ماده به خون و ادرار آنها راه پیدا می‌کند. اسید هموجنتیسیک یکی از محصولات متابولیک تیروزین است. در این بیماری، ژن مربوط به آنزیم “هموجنتیستیک اسید اکسیداز” (که به اختصار HGD نامیده می‌شود) دچار مشکل شده است.
شایان ذکر است که فرد ژن‌های سازنده این آنزیم را به صورت ناقص از والدین دریافت می‌کند و این یک مشکل ژنتیکی است. آلکاپتونوری یک بیماری نادر است که به طور خاص بر روی سیستم گوارش تأثیر می‌گذارد. این بیماری برای اولین بار توسط آرچیبلد ادوارد گرو، پزشک انگلیسی، در سال 1909 معرفی شد.
گریو توانست ارتباطی بین نقص ژنتیکی (بیماری آلکاپتونوریا) و نقص آنزیمی (کمبود آنزیم هموجنتیسیک اسید اکسیداز) پیدا کند. این کار باعث شکل‌گیری اندیشه‌های اولیه نظریه “یک ژن – یک آنزیم” شد. هر چند که گرو نتوانست این نظریه را به‌طور رسمی ارائه دهد، اما در سال 1940، دو محقق به نام‌های جرج بیدل و ادوارد تیتوم این نظریه را به‌طور کامل مطرح کردند.
بیماری آلکاپتونوری (ادرار سیاه) به عنوان یک اختلال نادر متابولیکی شناخته می‌شود که در هر یک میلیون نفر یک بار بروز می‌کند و به صورت اتوزومی مغلوب به ارث می‌رسد. علائم این بیماری شامل وجود هموجنتیسیک اسید در ادرار، التهاب مفاصل (آرتریت) و رسوب رنگدانه در بافت‌های پیوندی (آکرونوزیس) می‌باشد.
علت بیماری آلکاپتونوری
عدم وجود آنزیم هموجنتیسیک اسید اکسیداز فرآیند متابولیسم فنیل آلانین و تیروزین را در مرحله اسید هموجنتیسیک مختل می‌کند. به همین دلیل، اسید هموجنتیسیک در بدن تجمع می‌یابد. به‌طور عادی اسید هموجنتیسیک نباید در خون یا ادرار وجود داشته باشد، اما در آلکاپتونوری این اسید در بین و داخل سلول‌ها به شکل گراندلریاهوموژن جمع می‌شود و مقدار زیادی از آن از طریق ادرار دفع می‌گردد. وقتی این ترکیب در ادرار کهنه قرار می‌گیرد و در معرض هوا قرار می‌گیرد، به ماده‌ای شبیه ملانین و سیاه رنگ تبدیل می‌شود که باعث تیرگی ادرار می‌شود و ظاهری شبیه جوهر پیدا می‌کند.
اسید هموجنتیسیک علاوه بر اینکه مستقیماً در بافت‌ها رسوب می‌کند، می‌تواند آنزیم لیزیل هیدروکسیلاز، که در بیوسنتز کلاژن نقش دارد را نیز مهار کند. بدین ترتیب، اسید هموجنتیسیک که در بدن ذخیره می‌شود به‌طور انتخابی به الیاف کلاژن در بافت‌های همبند و تاندون‌ها و غضروف‌ها متصل شده و آنها را به رنگ آبی مایل به سیاه در می‌آورد. اصطلاح “اوکرونروز” به وضعیت تیره شدن بافت‌ها اشاره دارد که نتیجه تجمع پلیمر سیاه اسید هموجنتیسیک در غضروف و سایر بافت‌های مزانشیمی است.
اوکرونروز می‌تواند در بافت‌های مختلفی مانند غضروف‌ها (بینی، گوش، دنده، حنجره، نای، مفاصل) و تاندون‌ها و بافت‌های نرم (گونه، دست، ستون فقرات…)، همچنین در اندام‌های مختلف مانند اندوکارد و انتیمای عروق، کلیه، پروستات، ریه، صلبیه ملتحمه و قرنیه رخ دهد. اما بیشتر در گوش‌ها، بینی و گونه‌ها دیده می‌شود که به دلیل تجمع پلیمر سیاه اسید هموجنتیسیک در غضروف و بافت‌های مزانشیمی است.
علائم بیماری آلکاپتونوری (ادرار سیاه)
تجمع اسید هموجنتیسیک در بدن می‌تواند باعث تخریب مفاصل (به ویژه در غضروف‌های ستون فقرات که موجب بروز کمردرد زودرس در دوران جوانی می‌شود) و آرتریت (التهاب مفاصل)، تشکیل سنگ در کلیه‌ها و تأثیر بر پروستات گردد. همچنین رسوب این ماده در دریچه‌های قلب (به ویژه دریچه آئورت و میترال) می‌تواند مشکلاتی در عملکرد دریچه‌های قلبی ایجاد کند. در مراحل پیشرفته بیماری، رسوب هموجنتیسیک اسید در بافت‌های پیوندی موجب تغییر رنگ پوست و چشم‌ها به قهری تیره می‌گردد که به این حالت اصطلاحاً “آکرونوزیس” (Ochronosis) گفته می‌شود. این وضعیت ممکن است در مغز، غده پینه‌آل و سلول‌های عصبی نیز تشکیل گردد.
دیده شده است.
روش تشخیص بیماری آلکاپتونوری
بیماری آلکاپتونوری با آزمایش ادرار شناسایی می‌شود. همچنین استفاده از تکنیک‌های خاصی به نام گاز کروماتوگرافی و کروماتوگرافی مایع می‌تواند مقادیر بالای آلکاپتون را نشان دهد. آزمایش‌های مولکولی نیز می‌توانند وجود این بیماری را تایید کنند.
راه‌های پیشگیری از ادرار سیاه
یکی از دلایل تغییر رنگ ادرار، کم‌آبی بدن است. وقتی بدن به آب نیاز دارد، ادرار غلیظ‌تر و تیره‌تر می‌شود. بنابراین در این مواقع باید آب و مایعات بیشتری بنوشید. با مصرف میزان کافی مایعات، به سلامت خود کمک خواهید کرد.
درمان بیماری آلکاپتونوری
برای مقابله با این بیماری از رژیم غذایی بدون تیروزین استفاده می‌شود. ویتامین C (آسکوربیک اسید) می‌تواند از رسوب مواد مضر جلوگیری کند. همچنین در مواردی که مفاصل آسیب دیده شود، ممکن است جراحی لازم باشد.
در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، اما تنها راه برای کنترل آن استفاده از دارویی به نام نیتیسینون (nitisinone) است که تولید یک ماده مضر به نام هموجنتیسیک اسید (آلکاپتون) را در بدن کاهش می‌دهد.
تشخیص سریع این بیماری و رعایت تغذیه مناسب می‌تواند به پیشگیری از پیشرفت آن کمک کند. در این راستا رژیم غذایی کم‌پروتئین و بدون تیروزین و مصرف ویتامین C به مقدار 500 میلی‌گرم می‌تواند برای کاهش آسیب به بافت‌های آسیب‌دیده مفید باشد. همچنین، مشاوره ژنتیک قبل از ازدواج و بارداری می‌تواند از ابتلای فرزندان به این بیماری جلوگیری کند.
همچنین بخوانید: