دکتر مصدق چگونه نفت را ملی کرد؟

مروری گذرا بر تاریخچه ملی شدن صنعت نفت توسط دکتر مصدق

تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در روز ‎ 29اسفندماه سال ‎1329، نقطه عطفی در تاریخ سیاسی، اقتصادی و مبارزات مردم ایران برای نجات ثروت‌های ملی این کشور از کنترل بیگانگان به شمار می‌آید.

وقتی که اولین چاه نفت در ایران، بیش از یکصد سال پیش، در مسجد سلیمان استان خوزستان توسط شرکتی انگلیسی پیدا شد، دولت ایران از اهمیت این موضوع بی‌خبر بود. اما آنهایی که نفت را کشف کرده بودند، خوب می‌دانستند که به چه ثروتی دست یافته‌اند و با قراردادهای نابرابر خود، پایه‌های استعمار را بر سر نفت ایران گذاشتند.

شرکت‌های خارجی سال‌ها پول مردم ایران را دزدیدند و دولت‌های وقت ایران هیچ تلاشی برای دفاع از حقوق مردم نکردند.

جریان ملی شدن صنعت نفت در ایران

مصدق در شهریورماه 1320 و با سقوط رضا خان، دوباره به مجلس چهاردهم راه یافت. در این زمان، وضعیت جهانی به گونه‌ای بود که کشورهای مختلف، به ویژه روسیه، انگلیس و آمریکا، در پی گرفتن امتیاز نفت از ایران بودند.

از آنجا که انگلیس امتیاز استفاده از منابع نفت جنوب را داشت، روس‌ها قصد داشتند امتیاز نفت شمال را به‌دست آورند و آمریکایی‌ها هم به دنبالش بودند.

دکتر مصدق که رهبری گروهی از 16 نماینده مجلس را برعهده داشت، در مورد دادن امتیاز نفت به خارجی‌ها گفت: “به بهانه اینکه به یک کشور نفت داده شده است، نباید به هیچ کشور دیگری اجازه داده شود، زیرا این دور باطل پایان‌ناپذیر خواهد بود.”

مصدق در مبارزاتش برای ملی کردن صنعت نفت، بارها تأکید کرد که ایرانیان باید خودشان منابع نفتی کشورشان را اداره کنند.

دکتر مصدق برای مقابله با فشار شوروی برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران، قانونی را در آن زمان به تصویب رساند که بر اساس آن دولت تا زمانی که نیروهای خارجی در ایران بودند، نمی‌توانست درباره امتیاز نفت مذاکره کند.

حرکت ملی شدن صنعت نفت در زمانی شکل گرفت که ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خام در خاورمیانه بود و بعد از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق، چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت خام در جهان به حساب می‌آمد.

در آن زمان، کل تولید نفت خام ایران 32 میلیون تن در سال بود که بیش از یک‌سوم تولید مجموع نفت خام خاورمیانه و 90 درصد نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را تأمین می‌کرد.

تلاش مصدق برای ملی شدن صنعت نفت

پس از تلاش‌های دکتر مصدق برای نجات ثروت‌های کشور از دست بیگانگان، دربار پهلوی اجازه نداد او در دوره پانزدهم مجلس، به مجلس برود.

در این دوره، هدف عوامل وابسته به انگلیس این بود که قرارداد 1933 دوره رضا شاه را به دست دولت ساعد مراغه‌ای و با تصویب مجلس تأیید کنند.

“““html

اما به دلیل فشار مردم، خواسته‌های انگلیسی‌ها برآورده نشد و عمر مجلس پانزدهم به پایان رسید.

بنابراین، نارضایتی انگلیس از حرکت ملی شدن صنعت نفت و تلاش برای به هم زدن این حق‌خواهی مردم ایران کاملاً طبیعی بود. شرکت نفت انگلیس که به خاطر غارت منابع نفتی ایران، ثروت زیادی به دست آورده بود، اکنون منافع خود را در خطر می‌دید.

پس از شهریور 1320، فعالیت‌های سیاسی افزایش پیدا کرد و مردم بیشتر به وضعیت قرارداد نفت توجه کردند. دکتر مصدق این جنبش را که به “نهضت ملی شدن نفت” مشهور شد، در مجلس و خارج از آن رهبری می‌کرد.

ملی شدن صنعت نفت

در انتخابات مجلس شانزدهم، با وجود تقلبات و مداخلات شاه و دربار، مصدق در دور دوم انتخابات به مجلس راه یافت و در این دوره، طرح “ملی شدن صنعت نفت” به رهبری او در مجلس تصویب شد.

قانون ملی شدن صنعت نفت پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون نفت در مجلس شورای ملی ایران در 17 اسفند 1329 رسید.

کمیسیون نفت، در اول تیرماه 1329 برای رسیدگی به لایحه نفت (به‌نام لایحه گس-گلشائیان) تشکیل شده بود و این کمیسیون پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را در اسفند 1329 به مجلس ارائه داد.

در نهایت، با تلاش های دکتر مصدق و همکارانش، ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در روز 24 اسفند ماه سال 1329 در مجلس شورای ملی مطرح شد و در 29 اسفند همان سال به تصویب رسید.

در متن پیشنهادی که تصویب شد، آمده بود: “به نام سعادت ملت ایران و برای کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان پیشنهاد می‌نمایند که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود، یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرار گیرد.”

مجلس سنا نیز این پیشنهاد را در 29 اسفند 1329 تصویب کرد و این پیشنهاد به قانون تبدیل شد. انگلیس که با تصویب این قانون منافع خود را در خطر می‌دید، هر تلاشی کرد تا مانع از موفقیت حرکت ملی شدن صنعت نفت شود و یکی از این تلاش‌ها، تحریم نفت ایران در نیمه اول سال 1330 بود که هدفش به خطر انداختن ثبات سیاسی و اقتصادی کشور بود.

انگلیس به تمام خریداران نفت خام ایران هشدار داد که به خرید نفت ایران اقدام نکنند. اما دولتمردان ایران توانستند در این مبارزات با تلاش فراوان بر این اقدام استعماری غلبه کنند.

دکتر مصدق که در آن زمان نخست وزیر بود، برای مقابله با توطئه انگلیس و تأمین درآمد برای کشور، تصمیم گرفت نفت خام را با تخفیف به مشتریان بفروشد.

نکته جالب این است که درآمدی که دولت مصدق از فروش تخفیفی نفت خام و محصولات نفتی به دست آورد، دو برابر مبلغ سالانه‌ای بود که “شرکت نفت انگلیس و ایران” بابت فروش 31 میلیون تن نفت خام پرداخت می‌کرد.

اجرای برنامه‌های کاهش هزینه و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تلاش برای مصرف نفت خام در داخل کشور، اقدام دیگری بود که دکتر مصدق برای مقابله با تحریم نفت انگلیس انجام داد و در این دوره توانست اقتصاد کشور را به طور نسبی سرپا نگه دارد.

اگرچه حرکت ملی شدن صنعت نفت تا حدی منافع مردم ایران را در قراردادهای نفتی حفظ کرد،

“““html

کرد، اما تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، همه قطعات و تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت از کشورهای دیگر وارد می‌شد و هیچ نشانه‌ای از پایان حضور شرکت‌های نفتی خارجی در صنعت نفت ایران وجود نداشت.

بسیاری از کارشناسان صنعت نفت معتقدند که هدف مصدق به عنوان بنیان‌گذار حرکت “ملی شدن صنعت نفت “ این بود که مردم ایران بر منابع زیرزمینی و روی‌زمینی خود تسلط داشته باشند، که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی محقق شد. به این دلیل که نه تنها دولت بر منابع نفت و گاز کشور تسلط پیدا کرد، بلکه اداره آن هم به دست نیروهای متخصص ایرانی سپرده شد.

نیروهای مومن و متخصص صنعت نفت ایران در طول سال‌های جنگ با عراق که تاسیسات نفتی ایران بارها از سوی دشمن بمباران شد، نه تنها توانستند با تلاش شبانه‌روزی این تاسیسات را حفظ کنند، بلکه اجازه ندادند که حتی یک روز تولید و صادرات نفت ایران متوقف شود.

بعد از پایان جنگ و شروع دوران بازسازی، نیروهای توانمند صنعت نفت ایران بودند که تجهیزات آسیب دیده را تعمیر کردند و باعث شدند تولید، استخراج و صادرات نفت خام برای تامین نیازهای مالی کشور ادامه یابد.

حضور شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت ایران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون هر روز بیشتر و پررنگ‌تر شده است.

به گونه‌ای که اکنون با وجود تحریم‌های غرب، شرکت‌های داخلی نه تنها مسئولیت توسعه میدان‌های بزرگ نفت و گاز کشور را بر عهده دارند، بلکه بخشی عمده از تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت را نیز تامین می‌کنند.

بیشتر بخوانید: