معرفی گیاه کتان و شرایط رشد آن
کتان یا لینیوم یک گیاه بسیار مفید است که هزاران سال است کشت می‌شود. این گیاه بخاطر فیبر و دانه‌هایی که تولید می‌کند، با ارزش است. از فیبر ساقه این گیاه، پارچه کتانی ساخته می‌شود و از دانه‌های آن، روغن تهیه می‌گردد. دانه‌های کتان قابل خوردن هستند و سرشار از مواد مغذی و خواص دارویی می‌باشند. کتان به صورت سالانه رشد کرده و ارتفاع آن به حدود 90 سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه دارای گل‌های زیبای آبی‌رنگ است که بسیار ظریف و جذاب هستند. در حالی که گیاه کتان معمولاً در مقیاس بزرگ کشت می‌شود، می‌توان آن را در یک باغچه کوچک هم پرورش داد. این گیاه برای رشد به نور کامل خورشید نیاز دارد، بنابراین بهتر است در جایی کاشته شود که در سایه درختان نباشد. خاک باید حاصلخیز و دارای زهکشی خوب باشد. کتان شرایط مرطوب را دوست دارد اما در خاک‌های خیلی خیس خوب رشد نمی‌کند. برای افزایش مواد مغذی خاک، می‌توان قبل از کاشت کمپوست به آن اضافه کرد. همچنین محل کاشت باید عاری از علف‌های هرز باشد.
خصوصیات گیاه شناسی گیاه کتان
کتان یک گیاه یک ساله است که دارای ریشه‌های نسبتا عمودی و منشعب با ریشه‌های کناری می‌باشد. طول ریشه اصلی آن ممکن است به 100 سانتی‌متر برسد و ریشه‌های کناری تا 15 سانتی‌متر رشد کنند. در مناطق خشک، ریشه به عمق بیشتری در خاک نفوذ می‌کند.
ارتفاع ساقه کتان‌های لیفی حدود 65 تا 100 و حداکثر 150 سانتی‌متر و در کتان‌های روغنی بین 30 تا 50 سانتی‌متر است. ساقه‌های کتان روغنی معمولاً منشعب شده‌اند، در حالی که کتان‌های لیفی ساقه‌ای بدون انشعاب دارند. معمولاً یک ساقه اصلی وجود دارد که گل‌ها، میوه‌ها و دانه‌ها در انتهای آن تشکیل می‌شوند. برگ‌های کتان بدون دمبرگ، به رنگ سبز مایل به خاکستری هستند و به صورت متناوب و افتاده در طول ساقه قرار گرفته‌اند.
هر برگ دارای سه بریدگی است و روی آن یک لایه مومی وجود دارد. طول برگ‌ها معمولاً بین 25 تا 35 میلی‌متر و عرض آنها از 2 تا 15 میلی‌متر متفاوت است.
گل‌ها در انتهای ساقه و در چندین شاخه فرعی تشکیل می‌شوند که هر شاخه به یک گل ختم می‌شود و هر گل تبدیل به یک میوه می‌گردد. گل‌های کتان از نوع پنج‌تایی (پنتامر) هستند و خود بارور می‌باشند. این گل‌ها می‌توانند رنگ‌های مختلفی از جمله سفید، زرد، صورتی، قرمز، آبی، بنفش روشن و بنفش تیره داشته باشند. هر گل دارای 5 کاسبرگ، 5 گلبرگ و 5 پرچم است. تخمدان نیز دارای 5 حفره است و در هر حفره، دو تخمک وجود دارد که به دو دانه تبدیل می‌شوند. میوه کتان به شکل کپسول 5 خانه‌ای است و در هر کپسول، حداکثر 10 دانه وجود دارد. دانه‌ها شکل کتابی و کشیده هستند و رنگ آنها بسته به نوع کتان، از قهوه‌ای تا سیاه متغیر است.
کتان به دو گروه تقسیم می‌شود :
1- کتان لیفی که برای تهیه الیاف آن کشت می‌شود. ارتفاع ساقه آن بیشتر از کتان روغنی است و معمولاً بدون انشعاب می‌باشد. طول الیاف موجود در ساقه می‌تواند بین 1 تا 4 و حداکثر 90 سانتی‌متر باشد و قطر الیاف نیز بین 8 تا 25 میکرون (به طور متوسط 12 تا 18 میکرون) است. این گیاه معمولاً در برابر بیماری‌های ویروسی مقاوم است.
2- کتان روغنی که برای به دست آوردن روغن از دانه آن کشت می‌شود. ساقه آن نسبت به کتان لیفی کوتاه‌تر بوده و مقدار روغن موجود در دانه‌های آن بین 30 تا 40 و گاهی اوقات 45 درصد است. این نوع کتان برای رشد و تولید دانه به هوا گرم نیاز دارد.
تاریخ کشت کتان به 10,000 تا 15,000 سال پیش برمی‌گردد و کشاورزی آن در مناطق مدیترانه، قفقاز و خاور دور متداول بوده است. از ساقه این گیاه برای تهیه الیاف استفاده می‌شده است. اولین گیاهی که در منطقه مدیترانه کشت شده، کتان چند ساله Linum angustifolium بوده است که در حال حاضر کتان زراعی L.usitatissimum با منشاء آسیایی جایگزین آن شده و به صورت یکساله رشد می‌کند.
شرایط محیطی برای رشد کتان
کتان نوعی گیاه است که در مناطق گرم و معتدل رشد می‌کند. این گیاه برای رشد به هوای معتدل و یا گرم همراه با رطوبت نیاز دارد. سرما و یخبندان می‌توانند روند رشد آن را محدود کنند و این موضوع باعث کاهش کیفیت و مقدار محصول می‌شود. اگر دما به زیر منفی ۵ درجه سانتی‌گراد برسد، گیاه جوان از بین می‌رود.
کتان‌های روغنی برای رشد به گرمای بیشتری نسبت به کتان‌های لیفی نیاز دارند و معمولاً در مناطق گرم و خشک یا نیمه گرمسیر بهتر رشد می‌کنند. در عوض، کتان‌های لیفی به گرمای معتدل و رطوبت کافی نیاز دارند و باید در طول ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز به طور متوسط ۷۰۰ میلی‌متر باران دریافت کنند تا به خوبی رشد کنند.
کتان‌های پاییزه گیاهانی با طول عمر بیشتر و مقاومت بالا نسبت به سرما هستند و می‌توانند دماهای تا منفی ۱۲ درجه را تحمل کنند. کتان‌های روغنی در این دسته قرار دارند.
کتان‌های بهاره به گونه‌هایی اشاره دارند که دوره رشد کوتاه‌تری دارند و در اوایل زندگی خود به سرما نیاز ندارند. اگر هوا خیلی سرد باشد، این گیاهان خوب رشد نمی‌کنند و این گروه شامل کتان‌های لیفی هستند. به طور کلی، کتان‌ها گیاهانی هستند که به روزهای بلند نیاز دارند و زمانی که طول روز بین ۱۴ تا ۱۸ ساعت باشد، گلدهی آنها بین ۱۰ تا ۱۵ روز صورت می‌گیرد.
برای کشت کتان، زمین باید عمیق و قابل نفوذ باشد و نباید باتلاقی باشد. خاک‌های رسی شنی بدون زهکشی و خاک‌های لمونی که حاوی مواد غذایی کافی هستند، بهترین گزینه‌ها برای کشت این گیاه هستند. pH خاک باید در حدود ۷ یا کمی اسیدی باشد و بهترین pH بین ۵.۵ تا ۷ است. خاک‌های شنی و خاک‌های غنی از هوموس برای کاشت کتان مناسب نیستند، زیرا هوموس زیاد می‌تواند مقاومت گیاه را در برابر خوابیدگی کاهش دهد (به خصوص در مورد کتان لیفی). در عوض، کشت کتان روغنی در زمین‌های هوموسی ممکن است موفقیت‌آمیزتر باشد، زیرا نیتروژن زیاد سبب افزایش تعداد شاخه‌ها و مقدار محصول می‌شود.
به طور کلی، مواد غذایی اصلی مورد نیاز کتان شامل فسفر، پتاس و نیتروژن است. در زمین‌هایی که کتان روغنی کاشته می‌شود، افزایش فسفر می‌تواند باعث افزایش روغن و زودرسی محصول شود. مقدار مواد مورد نیاز کتان بسته به شرایط محیطی و نوع خاک متفاوت است: برای کتان لیفی به 30 تا 40 کیلوگرم نیتروژن خالص در هکتار و برای کتان روغنی به 80 کیلوگرم نیتروژن خالص نیاز است. هر دو نوع کتان تقریباً به 100 کیلوگرم فسفر خالص در هکتار نیاز دارند. اگر خاک در زمینه پتاس ضعیف باشد، می‌توان 75 تا 100 کیلوگرم پتاس در هکتار اضافه کرد. همچنین می‌توان 30 تا 40 تن کود دامی پوسیده در هکتار به خاک اضافه کرد و آن را با شخم پاییزی ترکیب کرد. به طور کلی نیاز کتان به پتاس و نیتروژن زیاد نیست اما نیاز آن به فسفر بالا است. نیتروژن زیاد می‌تواند کیفیت الیاف را کاهش دهد و آنها را کلفت کند. گردش زراعی مناسب برای کتان کاشت آن بعد از غلاتی مانند گندم و چاودار است. همچنین می‌توان آن را پس از سیب‌زمینی یا چغندر قند کشت کرد، به شرطی که زمین عاری از علف هرز باشد. باید از کشت مکرر کتان در همان زمین که چندین سال غلات در آن کشت شده خودداری شود و می‌توان آن را بعد از کشت شبدر، یونجه یا گیاهان علوفه‌ای کاشت.
روش‌های کاشت و تکثیر گیاه کتان
زمینی که برای کشت کتان انتخاب می‌شود باید…
زمین برای کاشت کتان باید تمیز باشد، یعنی علف‌های هرز و باقیمانده‌های محصول سال گذشته را نداشته باشد. خاک باید عمق کافی داشته باشد و سطح آن نرم و قابل نفوذ باشد. بنابراین، مهم است که در پاییز، قبل از شروع سرمای زمستان و یخبندان، زمین را شخم بزنید و کارهای لازم برای آماده‌سازی زمین را قبل از پاشیدن بذر انجام دهید. در بهار، قبل از کاشت، باید زمین را دیسک بزنید تا کلوخ‌ها کاملاً خرد شده و علف‌های هرز زیر خاک بروند.
انتخاب و آماده‌سازی بذر: ابتدا باید نوع بذر مناسب را انتخاب کنید و بهتر است قبل از کاشت، آن را با مواد ضدعفونی کننده تمیز کنید تا از بیماری‌های قارچی جلوگیری شود. مقدار بذر برای تولید کتان حدود 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار است و در مناطق مرطوب می‌توان 160 تا 180 کیلوگرم مصرف کرد. برای کتان لیفی روغنی، مقدار بذر لازم حدود 35 تا 60 و حداکثر 80 کیلوگرم در هکتار است. فاصله بین گیاهان در خطوط کشت برای کتان لیفی بین 7 تا 10 و برای کتان روغنی حدود 10 تا 15 سانتی‌متر باید باشد. عمق کاشت بذر کتان در شرایط مناسب حداکثر 1 سانتی‌متر است. ویژگی‌های نوع بذر انتخابی شامل: (1) مقاوم به سرما (2) مقاوم به افتادن می‌باشد.
کشت کتان به شرایط منطقه، نوع خاک و نوع کتان وابسته است. معمولاً زمین‌های سبک باید زودتر کشت شوند و سپس به سراغ زمین‌های سنگین بروید. همچنین کتان‌های پاییزه باید در زمانی کاشته شوند که پیش از شروع سرما، گیاه به خوبی رشد کرده و بتواند در برابر سرمای زمستان مقاومت کند. کتان‌های بهاره در زمانی که سرمای زمستان به‌طور کامل از بین رفته و خطر سرمازدگی وجود ندارد، کاشته می‌شوند. زمان کشت کتان‌های بهاره با توجه به شرایط جوی از اوایل فروردین تا اوایل اردیبهشت است. کشت خطی کتان بهتر از کشت دستی است و در این صورت فاصله بین بوته‌ها 10 تا 15 سانتی‌متر و فاصله ردیف‌ها 50 سانتی‌متر خواهد بود. اگر بذرپاشی در شرایط خوب انجام شود، حدود 90 درصد بذرها در مدت پنج روز جوانه می‌زنند. در صورتی که درصد جوانه‌زنی کمتر از 90 درصد باشد، باید بذر بیشتری کاشته شود تا کمبود تأمین شود و اگر تعداد بذر سبز شده کمتر از 75 درصد باشد، باید مجدداً کشت یا واکاری انجام شود.
کتان یک گیاه یکساله است که ریشه‌های ضعیفی دارد و دوره رشد آن حدود 100 تا 120 روز (در مورد کتان‌های بهاره) است. به دلیل کوتاه بودن دوره رشد، باید مواد غذایی کافی در زمان جوانه‌زنی در اختیار گیاه باشد. کتان در شرایط مناسب بین 5 تا 8 و حداکثر 15 روز پس از کاشت جوانه می‌زند و حدود 70 روز بعد از جوانه‌زنی، گلدهی شروع می‌شود. 30 تا 45 روز بعد از ظهور اولین گل، دوره رشد به پایان می‌رسد و محصول آماده برداشت خواهد بود.
خواص درمانی و کاربردهای صنعتی کتان
روغن تخم کتان علاوه بر داشتن امگا-3، ویتامین E نیز دارد و حتی اگر به مقدار زیاد (یک قاشق چای‌خوری در روز) مصرف شود، عوارض جانبی نخواهد داشت.
خاصیت مهم دیگری که روغن کتان دارد، اثر ضد التهابی آن است که می‌تواند میگرن‌های دردناک و دردهای قاعدگی را درمان کند. تحقیقات جدید نشان داده‌اند که روغن تخم کتان می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کند و از سرطان جلوگیری نماید.
تخم کتان به دلیل داشتن موسیلاژ زیاد، نرم‌کننده بسیار خوبی است و می‌تواند در رفع یبوست موثر باشد. برای این کار، می‌توانید تخم کتان را روی زبان بگذارید و با کمی آب بلعید یا آن را در آب خیس کرده و صبح ناشتا میل کنید.
دم‌کرده تخم کتان نیز خاصیت درمانی دارد و می‌تواند بیماری‌های مجاری ادراری، زخم معده، ورم روده، یبوست، ورم مثانه، سنگ کلیه، سرفه و حتی دیابت را درمان کند.
می‌توانید تخم کتان را با آب جوش بپزید و سپس آن را در وان حمام بریزید و در آن دراز بکشید، که این کار خارش پوست را به سرعت برطرف می‌کند.
بیشتر بخوانید:
