زروان، نامی که ریشه در اعماق اسطوره‌های ایران باستان دارد، یکی از پیچیده‌ترین و بحث‌برانگیزترین مفاهیم در تاریخ اندیشه ایرانی است. او نه تنها در اسطوره‌شناسی زرتشتی بلکه در فلسفه، کیهان‌شناسی و حتی مباحث عرفانی نقش ویژه‌ای داشته است. در جهان‌بینی زروانی، زمان بی‌کران به عنوان اصل نخستین و سرچشمه همه چیز معرفی می‌شود؛ ایده‌ای که هم در باستان‌گرایی ایرانی و هم در مقایسه با ادیان و مکاتب فلسفی دیگر، جایگاه منحصر به‌فردی دارد.
در حالی که بسیاری از اسطوره‌های ایرانی بر محور نبرد اهورامزدا و اهریمن شکل گرفته‌اند، مکتب زروانی با نگرشی متفاوت، این دو را دوقلوهای زاده شده از زروان می‌داند؛ نگاهی که همواره مورد مناقشه میان پژوهشگران دینی و تاریخی بوده است. شناخت زروان نه تنها دریچه‌ای به فهم عمیق‌تر فرهنگ و دین ایران باستان می‌گشاید، بلکه ما را با یکی از نخستین اندیشه‌های جبرگرایانه و زمان‌محور در تاریخ بشری روبه‌رو می‌کند.
در این مقاله به بررسی ریشه‌ها، باورها، مکاتب فکری، و تأثیرات زروان بر ادیان و فلسفه‌های بعدی می‌پردازیم و تلاش می‌کنیم تصویری جامع و دقیق از این ایزد باستانی ارائه دهیم.
پیشینه و ریشه‌شناسی نام زروان
نام «زروان» در زبان اوستایی به معنای زمان است و از ریشه هندواروپایی zer یا sar به معنای “جریان یافتن” گرفته شده است. این واژه در متون پهلوی نیز به شکل زُروان یا زُروان اَکرانه (زمان بی‌کران) دیده می‌شود.
برخی محققان بر این باورند که مفهوم زروان پیش از ظهور زرتشت وجود داشته و ریشه در آیین‌های کهن ایرانی و حتی هندوایرانی داشته است. او در آغاز به عنوان نیروی بی‌چهره و بی‌احساس زمان تصور می‌شد که همه چیز در دامن او شکل می‌گیرد.
زروان در کیهان‌شناسی ایرانی
در دیدگاه زروانی، زمان برتر از همه چیز و حتی برتر از خدایان است. زروان، اهورامزدا (خیر) و اهریمن (شر) را به وجود آورد و با این کار، جهان دوگانه‌گرای ایرانی شکل گرفت.
روایت آفرینش
- زروان هزار سال نیایش کرد تا فرزندی به نام اهورامزدا داشته باشد.
- در لحظه‌ای از شک، اهریمن نیز همزاد او شد.
- زروان به هر دو فرزند وعده پادشاهی داد، اما با این شرط که نخستین فرزند زاده شده، بر تخت بنشیند.
- اهریمن زودتر به دنیا آمد و پادشاهی موقت جهان را به دست گرفت، اما در نهایت اهورامزدا پیروز شد.
این داستان، از کهن‌ترین نمونه‌های جبرگرایی کیهانی در تاریخ اندیشه است.
آیین زروانی و ارتباط آن با زرتشتی‌گری
زروانی‌گری به عنوان یک شاخه فلسفی-دینی درون مذهب زرتشتی مطرح بود. در حالی که زرتشتی‌گری کلاسیک، اهورامزدا را خالق مطلق می‌دانست، مکتب زروانی بر وجود یک اصل مقدم‌تر (زمان) تأکید می‌کرد.
تفاوت‌ها:
| موضوع | زرتشتی‌گری | زروانی‌گری |
|---|---|---|
| خالق نخستین | اهورامزدا | زروان |
| منشأ خیر و شر | جدایی ذاتی | دو قلوهای زاده از زروان |
| نگرش به زمان | صفتی از خدا | اصل مطلق و بی‌کران |
سه شاخه اصلی زروانی‌گری
پژوهشگران سه گرایش عمده برای آیین زروانی شناسایی کرده‌اند:
- زروانی جبرگرا: سرنوشت انسان از پیش تعیین شده و تلاش فردی تأثیر اندکی دارد.
- زروانی زیبایی‌شناختی: زمان به عنوان هنرمند کیهانی که جهان را شکل می‌دهد.
- زروانی مادی‌گرایانه: تمرکز بر تفسیر طبیعی و فیزیکی جهان بر اساس گذر زمان.
مقایسه زروان با مفاهیم مشابه در ادیان دیگر
- کرونوس در اساطیر یونانی: خدای زمان که با خوردن فرزندانش، چرخه زمان را نشان می‌دهد.
- کالا در هندوییسم: نیروی نابودگر زمان.
- آیون در میترائیسم رومی: ایزد زمان بی‌پایان با مار پیچیده به دور بدن.
این شباهت‌ها نشان می‌دهد که باور به زمان به عنوان نیروی برتر در بسیاری از فرهنگ‌های کهن مشترک بوده است.
تأثیر زروان بر فلسفه و ادبیات ایرانی
زروان‌گرایی، اندیشه‌های جبرگرایانه را وارد ادبیات حماسی و عرفانی ایران کرد. در شاهنامه اشاراتی به تقدیر و گذر بی‌امان زمان دیده می‌شود. همچنین، شعرای عرفانی چون عطار و حافظ بارها از مفهوم زمان بی‌رحم و بی‌پایان یاد کرده‌اند.
نمونه ابیات مرتبط:
همه روی زمین زیر و زبر گردد آخر
ز گردش‌های چرخ بی‌قرار ایمن مشو
نقد و چالش‌های فکری پیرامون زروان
- از دیدگاه دینی: مخالفان، زروان‌گرایی را انحراف از آموزه‌های اصیل زرتشتی می‌دانستند.
- از دیدگاه فلسفی: مشکل اصلی، نسبت دادن خاستگاه خیر و شر به یک موجود واحد بود که با اصل ثنویت سنتی در تضاد داشت.
- از دیدگاه تاریخی: برخی محققان معتقدند که زروان‌گرایی محصول نفوذ اندیشه‌های بابلی و یونانی در ایران هخامنشی بوده است.
یادگارهای زروان در فرهنگ امروز
با وجود افول آیین زروانی، آثار آن در ضرب‌المثل‌ها، اشعار و حتی نامگذاری‌های امروزی ایران باقی مانده است. واژه «زروان» همچنان در ادبیات معاصر به عنوان نمادی از زمان بی‌امان و سرنوشت تغییرناپذیر استفاده می‌شود.
زمان بی‌کران و رازهای پنهان آن
زروان، چه به عنوان یک ایزد و چه به عنوان نمادی فلسفی، همچنان ذهن جویندگان حقیقت را به خود مشغول می‌کند. در دنیایی که سرعت تغییرات سرسام‌آور است، اندیشه زروانی به ما یادآوری می‌کند که زمان، نیرویی است که بر همه چیز چیره است. برای کسانی که به تاریخ، اسطوره‌شناسی و فلسفه علاقه‌مندند، کاوش در مفهوم زروان، گامی مهم در درک ریشه‌های فرهنگی و فکری ایران باستان است.
اگر به این موضوع علاقه‌مندید، مطالعه تطبیقی میان زروان و مفاهیم مشابه در اسطوره‌های جهان، می‌تواند چشم‌اندازهای تازه‌ای برایتان بگشاید.