شب یلدا : مراسم و آداب جشن شب یلدا چگونه است ؟

با مجله اینترنتی رضیم همراه باشید تا با شب یلدا و آیین و سنن شب یلدا بیشتر آشنا شوید

شب یلدا یک شب ویژه است که بسیاری از ما اطلاعات کمی درباره آن داریم. شب یلدا یا شب چله آخرین روز آذر ماه است، که به عنوان نخستین شب زمستان و درست‌ترین شب سال شناخته می‌شود. ایرانیان قدیم باور داشتند که روز بعد از شب یلدا، با طلوع خورشید، روزها بلندتر می‌شود و نور به میزان بیشتری می‌تابد. بنابراین، این شب را به عنوان شب زایش آفتاب جشن می‌گرفتند. جشن یلدا در ماه دی برگزار می‌شود و نام آغازگر آن به زمان پیش از زرتشتی‌ها بازمی‌گردد و بعدها به نام آفریننده نور شناخته شد.

نور، روز و روشنایی خورشید نمایانگر نشانه‌هایی از خداوند بود، در حالی که شب و تاریکی و سرما به اهریمن نسبت داده می‌شد. مردم با مشاهده تغییرات شب و روز به این نتیجه رسیده بودند که شب و روز یا روشنایی و تاریکی همیشه در حال نبرد هستند. روزهای بلندتر نشانه پیروزی و روشنایی، و روزهای کوتاه‌تر نمایانگر غلبه بر تاریکی تلقی می‌شدند.

پیشینه جشن یلدا

یلدا و جشن‌هایی که در این شب برپا می‌شود، یک سنت قدیمی است. این جشن یک مراسم آریایی است که پیروان میتراییسم آن را از مدت‌ها پیش در ایران برگزار می‌کردند. یلدا به عنوان روز تولد میترا یا مهر شناخته می‌شود و قدمت آن به اندازه‌ای است که مردم فصول سال را تعیین کردند.

مراسم و آداب جشن شب یلدا

در گذشته، برای در امان ماندن از اهریمن، مردم در این شب دور هم جمع می‌شدند و با روشن کردن آتش، برکت از خورشید طلب می‌کردند. آیین شب یلدا یا شب چله شامل خوردن آجیل مخصوص، هندوانه انار شیرینی و میوه‌های مختلف است که هر کدام دارای نمادهایی از برکت، سلامتی و شادی هستند. در این شب، مانند شب جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ رایج است، و افراد با انتخاب و شکستن گردو پیش‌بینی‌هایی درباره آینده خود می‌کنند. جشن شب یلدا از هفت هزار سال پیش تا امروز در میان ایرانیان برگزار می‌شود و نیاکان ما به دانش نجومی دست یافته بودند و دریافتند که نخستین شب زمستان، بلندترین شب سال است.

یکی دیگر از دلایل برگزاری این جشن، سالروز ایزد مهر یا میتراست. مهر به معنای خورشید است و پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت برمی‌گردد. پس از ظهور زرتشت، او را به عنوان اهورامزدا تعریف کردند و مهر یکی از ایزدان اهورایی شد. همچنین در اوستا کتابی به نام مهر وجود دارد که در آن نوشته شده است که مهر از آسمان با هزاران چشم به ایرانیان می‌نگرد تا دروغی نگوید.

آیین‌های جشن شب یلدا

یکی از آیین‌های مهم در ایران، فال با دیوان حافظ است. مردم برای بهروزی و شادی به دیوان اشعار او نگاهی می‌اندازند و فال می‌گیرند. در برخی مناطق دیگر ایران نیز شاهنامه‌خوانی مرسوم است و بازگویی خاطرات و داستان‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها فضای دلپذیری به شب یلدا می‌بخشد. این مراسم باعث می‌شود که خانواده‌ها دور هم جمع شوند و بلندترین شب سال (شب یلدا) را با شادی و خوشحالی بگذرانند.

‏

جشن شب یلدا

جشن شب یلدا یک جشن زنده و پررنگ است و در سراسر جهان، مسیحیان این جشن را به عنوان جشن تولد مسیح جشن می‌گیرند. یلدا و مراسمی که در نخستین شب بلند زمستان و بلندترین شب سال برگزار می‌شود، سابقه‌ای طولانی دارد و به ایزد مهر مربوط می‌شود. این جشن که یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایران باستان است، به شب چله نیز معروف است.

چله بزرگ

“`html

چله بزرگ از اولین روز دی ماه تا دهم بهمن ادامه دارد که جشن صده نیز به شمار می‌آید و به همین دلیل به آن چله بزرگ می‌گویند. در این زمان، سرما شدیدتر است و بعد از آن چله کوچک آغاز می‌شود.

چله کوچک

چله کوچک از دهم بهمن تا بیستم اسفند ادامه دارد و در این مدت سرما به تدریج کاهش می‌یابد. مردم باستانی آریایی جشن تولد خورشید را به عنوان آغاز زمستان می‌شناختند، به ویژه ژرمن‌ها که این ماه را به خدای آفتاب مربوط می‌کردند. این موضوع بی‌مورد هم نیست، زیرا آغاز زمستان درست مثل تولد خورشید است که از آن روز به بعد در نیمکره شمالی روزها طولانی‌تر و روشن‌تر می‌شود و هر روز قوی‌تر می‌گردد. در این شب، مردم آتش روشن می‌کردند تا تاریکی و نیروهای اهریمنی را دور کنند و درست مانند خورشید که به خاطر نور و گرمایش مقدس شناخته می‌شد، آتش نیز ارزش ویژه‌ای برای مردم داشت.

آیین‌های یلدا در نقاط مختلف ایران

خراسان

در ادبیات خراسان، کلمه یلدا به کار نمی‌رود و به جای آن، «شب چله» یا «چله نشینی» استفاده می‌شود. در این شب طولانی، مراسم و آیین‌های خاصی وجود دارد که شاید در دیگر نقاط ایران کمتر دیده شود. این شب به شب چراغانی یا شب چراغ نیز مشهور بوده زیرا مهمان‌ها برای شب نشینی، چراغی با خود می‌آوردند و به دلیل تعداد زیاد چراغ‌ها، اصطلاح چهل چراغ که به معنای فراوانی است، به کار می‌رفت.

اصفهان

شب یلدا (شب چله) در اصفهان نیز مانند دیگر نقاط ایران، خانواده‌ها به خانهٔ بزرگترها می‌روند و دور هم جمع می‌شوند. صاحبخانه با آجیل و میوه از مهمان‌ها پذیرایی می‌کند و آن‌ها شب تا دیروقت می‌نشینند و شاهنامه می‌خوانند یا فال حافظ می‌گیرند. بزرگ‌ترها داستان یا خاطرات گذشته را نقل می‌کنند. زوج‌های تازه ازدواج کرده نیز با هدیه یا سفره‌ای به خانه عروس می‌روند.

آذربایجان (شرقی و غربی)

مردم در آذربایجان شب یلدا، برای تازه عروس‌ها و نامزدها خوانچه‌ای تزئین شده به خانه آن‌ها می‌فرستند. آن‌ها هندوانه‌ها را روی سینی خود تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی دور آن‌ها می‌گذارند. در عوض، مردم شمال، یک ماهی بزرگ تزئین می‌کنند و به خانه عروس می‌برند.

کردستان

در کردستان نیز مانند دیگر مناطق کوهستانی ایران، این آیین تاریخ بلندی دارد و به نام قدیمی‌اش «شو چله» شناخته می‌شود. در شهر سنندج، اکثر خانه‌ها برای پذیرایی از مهمان‌ها غذاهایی مانند دلمه و نان سنگک آماده می‌کنند و این سنتی است که در این شهر رواج دارد.

بوشهر

مردم بوشهر نیز مانند دیگر ایرانیان این سنت کهن را با رفتن به خانه بزرگ‌ترها جشن می‌گیرند. در بوشهر، هندوانه در شب یلدا بسیار محبوب است.

دشت گرگان

در استان گلستان، شب یلدا اهمیت ویژه‌ای دارد. در این شب، مردم به خانه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها می‌روند و دور هم نشسته و فال حافظ می‌خوانند و داستان‌های فردوسی را نقل می‌کنند. آن‌ها تنقلات و میوه‌هایی مانند هندوانه، انار و لیمو را میل می‌کنند و معتقدند صبح روز بعد از یلدا، روز پیروزی خورشید بر تاریکی است.

فارس

سفره مردم شیراز شبیه سفره نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها روی سفره قرار می‌گیرد. حافظ خوانی یکی از بخش‌های جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌ها است و خواندن حافظ در این شب به یک رسم عمومی تبدیل شده است.

استان اردبیل

در اردبیل، خانواده‌ها در شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و به شب نشینی مشغول می‌شوند. هندوانه، انار،
“`

پرتقال، تخمه، ماهی پلو و… از جمله خوراکی‌هایی است که در استان اردبیل رایج است. در شب یلدا، خانواده داماد هندوانه را تزیین کرده و به عنوان هدیه‌ای همراه با سایر هدایای دیگر برای تازه عروس می‌فرستند.

همدان

در همدان مردم فالی به نام “فال سوزن” می‌گیرند. در قدیم در گلپایگان نیز این رسم برقرار بود. همه افراد دور اتاق نشسته و یک پیرزن شعر می‌خواند. وقتی شعر تمام می‌شود، دختر بچه‌ای بر روی یک پارچه تازه سوزن می‌زند و مهمان‌ها شعرها را به عنوان فال خود در نظر می‌گیرند. در مناطق دیگر همدان نیز تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آنجا است، در این شب مصرف می‌شود. در تویسرکان و ملایر، گردو، کشمش و مویز جزو خوراکی‌های معمول هستند. همچنین در آجین، میوه و تنقلات برای دختر نامزدی از طرف خانواده داماد آورده می‌شود که این نیز از رسوم قدیمی است.

خوزستان

مردم خوزستان تا صبح منتظر ورود قارون افسانه‌ای هستند. قارون که در لباس هیزم‌شکن آمده، برای خانواده‌های نیازمند چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و شادی و ثروت برای خانواده‌ها به ارمغان می‌آورند. آن‌ها به خانه بزرگان رفته و دور هم جمع می‌شوند و با شوخی و خنده زمان می‌گذرانند. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی، خرما، لبو و انواع آش و شیرینی‌ها از جمله خوراکی‌های این جشن قدیمی هستند.

لرستان و لکستان

در لرستان و لکستان در شب یلدا، نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه‌ها رفته و با دراز کردن شالی، اشعاری را بلند بلند می‌خوانند. همسایه‌ها در شال آن‌ها آجیل، شیرینی، میوه و گندم شاهدانه می‌گذارند.

«امشب اول قاره، خیر د هونت بواره» یعنی امشب اول یلدا یا اول زمستان است، خیر و برکت از خانه‌ات ببارد.

«نون و پنیر و شیره – کیخا هونت نمیرد» یعنی نان و پنیر و شیره‌ای که از خانه کدخداست، خراب نشود.

«چی به علی کوشک بیاره» یعنی چیزی به علی کوچک یا بچه‌ات بیاورد…

قزوین

مردم استان قزوین نیز مانند دیگر هم‌وطنان خود، این آیین را با رفتن به خانه بزرگ‌ترها جشن می‌گیرند. بزرگ‌ترها معتقدند که آوردن میوه‌های خشکی و تر و میوه‌های سرخ‌فام به نام «شب‌چره»، شب را خوش‌یمن کرده و نوید بخش زمستانی پربرکت است. در میهمانی شب یلدا، که همه دور هم جمع می‌شوند، مادربزرگ‌ها نقش مهمی دارند. در گلپایگان، به‌خصوص وقتی که مادربزرگ‌ها دیر می‌رسند، کوچک‌ترها شعر «هرکه نیارد شب‌چره – انبارشو موش بچره» را می‌خوانند تا مادربزرگ‌ها را تشویق کنند که زودتر «شب‌چره» را بیاورند.

برای اطلاعات بیشتر بخوانید:

تهیه شده از مجله اینترنتی رضیم

مرضیه ملایری