دگزامتازون چیست؟
دگزامتازون یا به اختصار دگزا، یکی از داروهایی است که در اشکال مختلفی مانند (شربت، قرص، قطره، آمپول و پماد و محلولها) وجود دارد و به خاطر کارآمدی‌اش، بسیار استفاده می‌شود. بنابراین، سوالات و ابهامات زیادی در مورد آن وجود دارد.
دگزامتازون جزء داروهای کورتیکو استروئید به شمار می‌رود. از داروهای شناخته شده دیگر در این دسته می‌توان به بتامتازون، کورتیزون، پردنیزولون و هیدروکورتیزون اشاره کرد. کورتیکو استروئیدها یا کورتون‌ها دارای اثرات وسیعی در بدن هستند که در درمان بسیاری از بیماری‌ها مفیدند، اما ممکن است عوارض جانبی قابل توجهی نیز داشته باشند.
آیا تا به حال زیاد از قرص دگزامتازون استفاده کرده‌اید؟
آیا با عوارض این قرص آشنا هستید؟
آیا می‌دانید که این دارو ممکن است باعث پوکی استخوان شما شود؟ دلیلش این است که دگزامتازون کورتون زیادی در خود دارد که می‌تواند مشکلات گوارشی ایجاد کند. شاید شما هم تجربه کرده‌اید که به دلیل درد دندان یا هر مشکل دیگری، پزشک قرص دگزامتازون را برای شما تجویز کرده است. اما باید بدانید که هر داروی شیمیایی ممکن است عوارض و مشکلاتی برای فرد ایجاد کند و دگزامتازون هم از این قاعده مستثنی نیست. در واقع، دگزامتازون جزء داروهای پرعوارض شناخته می‌شود و بهتر است تا جایی که امکان دارد از مصرف آن خودداری شود.
موارد مصرف دگزامتازون
در سال‌های اخیر، استفاده از دگزامتازون در ایران به طور غیرمعمولی افزایش یافته است. طبق آمارهای سال گذشته، دگزامتازون جزو داروهای پرمصرف در کشور قرار داشته است. شاید دلیل محبوبیت این دارو این باشد که در سال‌های اخیر به یکی از داروهای دوپینگ در باشگاه‌های بدنسازی تبدیل شده است و باعث افزایش وزن کاذب می‌شود.
هرچند این اضافه وزن نتیجه تجمع آب و مایعات در بدن است و هیچ تأثیری در افزایش حجم عضلات و توان ورزشی ندارد، بلکه مصرف مداوم آن باعث کاهش توده عضلانی می‌شود. سرکوب اختلالات التهابی و آلرژیک، تشخیص بیماری کوشینگ، هیپرپلازی مادرزادی آدرنال، ادم مغزی ناشی از سرطان، تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی، بیماری‌های روماتیسمی و غیره.
روش مصرف دگزامتازون
دگزامتازون به صورت تزریقی ممکن است به صورت داخل وریدی، زیر جلدی، یا عضلانی، و به صورت تزریق در ناحیه آسیب‌دیده، مفاصل و بافت نرم تجویز شود. تزریق داخل وریدی باید به آرامی و در طی چند دقیقه انجام شود. تزریق داخل مفصلی نیز باید با رعایت کامل نکات بهداشتی صورت گیرد. برای تزریق وریدی، می‌توان از محلول‌های سدیم کلراید یا دکستروز برای رقیق کردن دارو استفاده کرد. در مورد نوزادان، به ویژه نوزادان نارس، استفاده از محلول‌های فاقد مواد نگهدارنده برای رقیق‌سازی دارو اهمیت دارد.
مکانیسم اثر دگزامتازون
این دارو با عبور از غشاء سلولی به گیرنده‌های خود در سیتوپلاسم متصل شده و کمپلکس دارو-گیرنده وارد هسته سلولی می‌شود. این کمپلکس با اتصال به نقاط خاصی از DNA، روند تولید mRNA و سپس ساخت آنزیم‌هایی را تحریک می‌کند که مسئول اثرات سیستمیک کورتیکواستروئیدها هستند. این اثرات شامل جلوگیری از تجمع سلول‌های التهابی در ناحیه التهاب، مهار عمل فاگوسیتوز (بلعیدن سلول‌های آلوده) و آزاد شدن آنزیم‌های مسئول التهاب و همچنین مهار تولید و آزادسازی مواد شیمیایی مرتبط با التهاب است که همه اینها به عنوان آثار ضدالتهابی شناخته می‌شوند.
فارماکوکینتیک دگزامتازون
دگزامتازون به سرعت و به خوبی از دستگاه گوارش جذب می‌شود. فرم تزریقی آن نیز به خوبی از عضله جذب می‌گردد. عمدتاً در کبد و در مقادیر کم در کلیه‌ها و بافت‌های دیگر به متابولیت تبدیل می‌شود.
“`html
های غیر فعال تبدیل می شود.
عوارض دگزامتازون
کورتون ها، داروهایی بسیار قوی هستند و به همین دلیل، داروسازان همواره آنها را با تیغ جراحی مقایسه می‌کنند. این داروها در درمان بسیاری از بیماری‌ها ابزارهای قدرتمندی محسوب می‌شوند، اما ممکن است عوارض جدی نیز به همراه داشته باشند. پس نکته مهم این است که از آنها به درستی و به جا استفاده شود.
یک دکتر داروساز می‌گوید که استفاده طولانی مدت از داروهای کورتونی مانند دگزامتازون می‌تواند به سیستم ایمنی بدن آسیب بزند:
: «زمانی که دچار ورم و التهاب می‌شویم، مثلاً در بیماری‌های التهابی ریه، روده و مفاصل، کورتون‌ها می‌توانند این التهاب را کاهش دهند؛ اما همچنین این داروها فعالیت سیستم ایمنی را کم می‌کنند و به همین دلیل، به ویژه آمپول دگزامتازون در کنترل انواع آلرژی‌ها کاربرد دارد. اما مصرف طولانی مدت این داروها می‌تواند خطر ابتلا به عفونت‌ها را افزایش دهد.»
مورد دیگری که هنگام تزریق داروهای کورتونی مثل دگزامتازون باید به آن توجه کرد، وضعیت ابتلا به آبله‌مرغان است. برای کسانی که قبلاً به آبله‌مرغان مبتلا نشده‌اند، عوارض آن تنها به مسائل پوستی محدود نمی‌شود و می‌تواند علائم خطرناک دیگری نیز به همراه داشته باشد. این نکته بسیار مهم است که پزشک و بیمار باید در تجویز و مصرف کورتون‌ها مدنظر قرار دهند. مصرف دوزهای بالا از دگزامتازون می‌تواند مشکلات روانی را تشدید کند. همچنین آب‌مروارید، کاهش یا تاری دید، تکرر ادرار و پرنوشی، آکنه و افزایش فشار خون از عوارض جانبی این دارو هستند.
در صورت استفاده موضعی، مثلاً به صورت پماد و قطره یا محلول، عوارضی مانند تحلیل رفتن پوست با مصرف طولانی مدت، ایجاد لکه روی پوست و خشکی پوست، عفونت‌های قارچی، سرخوشی، مشکلات گوارشی، افزایش عفونت‌ها، بی‌خوابی، پوکی استخوان، ضعف ایمنی، اختلالات هورمونی (مانند پرمویی و تغییرات عادت ماهانه)، نفخ به همراه صدای غرغر در شکم و گرد شدن صورت، اختلال آنزیم‌های کبدی، تحلیل عضلانی، چرب شدن پوست و تشدید آکنه، تغییرات روحی، همگی اینها عوارض مصرف خوراکی یا تزریفی این دارو در درازمدت هستند.
بدنسازی و دگزامتازون
نکته جالب دیگر ورود این دارو به باشگاه‌های بدنسازی است. علاقه‌مندان به بدنسازی از دگزامتازون به‌عنوان داروی کورتنی برای افزایش حجم عضلات استفاده می‌کنند. با این حال پزشکان می‌گویند که دگزامتازون نه تنها به افزایش حجم عضلات و توان ورزشکاران کمک نمی‌کند، بلکه باعث تجزیه عضلات و کاهش توده عضلانی می‌شود. همچنین با مصرف این دارو، خطر پارگی و آسیب دیدن تاندون‌ها در ورزشکاران هنگام ورزش به شدت افزایش می‌یابد.
منع مصرف دگزامتازون
با وجود فواید درمانی دگزامتازون، مصرف نادرست آن می‌تواند عوارض خطرناکی مثل تأخیر در بهبود زخم‌ها، افزایش فشار, چربی و قند خون را ایجاد کند، زیرا این دارو تأثیر دیگر داروهای کنترل قند، فشار و چربی خون را کاهش می‌دهد و بیمار ممکن است بدون آنکه متوجه شود به خطرات متابولیکی مبتلا شود.
این شرایط ممکن است برای بیمارانی که از داروهای ضد صرع استفاده می‌کنند اتفاق بیفتد. بانوان در دوران یائسگی باید به عوارض دگزامتازون توجه کنند، زیرا این دارو شانس ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌دهد. مصرف طولانی مدت دگزامتازون در کودکان نیز می‌تواند رشد آنان را متوقف کند. از طرف دیگر، پس از استفاده طولانی مدت از این دارو ممکن است آزمایش‌های بررسی عملکرد محور هیپوتالاموس، هیپوفیز و غده فوق‌کلیوی با اختلال مواجه شوند.
دقت کنید
اگر قرار است این دارو را به صورت قرص مصرف کنید، برای کاهش تحریک گوارشی باید بعد از غذا مصرف شود. هرگز دارو را بعد از استفاده طولانی (بیش از 3 هفته) به صورت ناگهانی قطع نکنید. در طول درمان، مصرف نمک باید محدود شود و مصرف مکمل‌های حاوی پتاسیم افزایش یابد. معاینات چشم‌پزشکی باید به‌طور مرتب در طول درمان طولانی انجام شود. دگزامتازون به‌عنوان عامل سرطان شناخته نمی‌شود، اما به دلیل اینکه سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند، می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
استفاده از دگزامتازون در دوران بارداری
در این زمان حساس، خانم‌ها قبل از مصرف هر دارویی باید با پزشک خود مشورت کنند. به خاطر سلامت جنین، بهتر است هیچ دارویی بدون دستور پزشک مصرف نشود. دگزامتازون در دوران بارداری جزء گروه c قرار دارد؛ یعنی نه کاملاً بی‌خطر است و نه کاملاً خطرناک. اگر پزشک تشخیص دهد، ممکن است در برخی موارد با قبول برخی عوارض جانبی، از این دارو استفاده شود. مصرف این دارو به‌ویژه در بارداری نباید خودسرانه باشد، زیرا ممکن است باعث آسیب به غده فوق کلیه جنین شود.
رابطه دگزامتازون و چاقی
اگر شما به دنبال افزایش وزن هستید، احتمالاً نام دگزامتازون را شنیده‌اید. این دارو به افزایش اشتها کمک می‌کند و همچنین می‌تواند باعث ورم در بدن شود و در نتیجه شما را چاق کند. یکی از عوارض استفاده مکرر از کورتون‌ها ایجاد ورم و افزایش چربی در بدن است که باعث می‌شود فرد احساس کند قوی‌تر و چاق‌تر شده است؛ اما در واقع استفاده زیاد از این داروها می‌تواند باعث ضعف عضلات و پوکی استخوان شود. به عبارت دیگر، این دارو می‌تواند بدن شما را به گونه‌ای تغییر دهد که شبیه پفک به نظر برسید.
دگزامتازون در اروپا
در کشورهای اروپایی استفاده از دگزامتازون ممنوع نیست، اما توجه داشته باشید که به‌طور کلی داروهای تزریقی به‌عنوان درمان برای بیماران سرپایی تجویز نمی‌شود. این کشورها محدودیت‌هایی در ارائه داروهای تزریقی دارند. نباید انتظار داشته باشیم که برای هر مشکلی داروهای قوی، به‌ویژه تزریقی تجویز شود.
بیمار باید در شرایط خاصی قرار داشته باشد تا بتوان برای او داروی تزریقی تجویز کرد. مثلاً بیمار باید قادر به بلع نباشد یا در شرایط حادی باشد که نیاز به دارو به‌طور فوری داشته باشد یا زمانی که دارو فقط به صورت تزریقی موجود است و نوع دیگری ندارد.
در این شرایط باید از داروهای تزریقی بهره برد، در غیر این صورت تجویز داروهای خوراکی، موضعی یا شیاف بهتر هستند. دلیل این کار این است که ثابت شده، فارغ از نوع دارو، تا ۵ درصد احتمال عوارض ناشی از تزریق وجود دارد؛ حتی اگر این تزریق فقط آب مقطر باشد. در هر صورت، آبسه، ورم و مشکلات دیگر ناشی از تزریق نیز خود می‌تواند به عنوان عوارض در نظر گرفته شود.
دارو بدون نسخه
یکی از مشکلات رایج در کشور ما، فروش دارو بدون نسخه است. دگزامتازون عوارض خاصی دارد و نباید در شرایطی که نیازی به مصرف آن نیست، استفاده شود. بسیاری از مردم به‌طور خودسرانه این دارو را بدون دستور پزشک دریافت می‌کنند که این بسیار خطرناک است. این دارو در لیست داروهای غیرمجاز برای ارائه بدون نسخه قرار دارد، اما در عمل، متأسفانه گاهی افراد به‌طور اصراری این دارو را بدون نسخه دریافت می‌کنند.