گنبد سلطانیه : بزرگترین گنبد آجری و تاریخی ایران (+ تصاویر)

گنبد سلطانیه زنجان | بزرگترین گنبد آجری جهان

گنبد سلطانیه یکی از آثار با ارزش جهانی به شمار می‌رود. این گنبد سومین گنبد بزرگ جهان پس از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره و گنبد مسجد ایاصوفیه است.

آشنایی با گنبد سلطانیه در زنجان

زنجان شهری است که دارای جاذبه‌های تاریخی و شگفت‌انگیزی است، اما متاسفانه خیلی کم در میان مردم و گردشگران شناخته شده است. این شهر زیبا در شمال غربی ایران قرار دارد و برای کسانی که به دنبال دیدن مکان‌های جدید و تماشایی هستند، گزینه‌ای عالی است.

در این مطلب از مجله رضیم، به بررسی یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر که شهرت جهانی دارد، می‌پردازیم؛ جاذبه‌ای که با عنوان گنبد سلطانیه شناخته می‌شود و طبق تحقیقات انجام شده، به لحاظ ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه در مقام سوم دنیا قرار می‌گیرد.

این گنبد همچنین به عنوان بزرگترین گنبد آجری تاریخی در ایران شناخته می‌شود. برای آشنایی بیشتر با این جاذبه منحصربفرد، با ما در ادامه مطلب همراه باشید.

همانطور که گفتیم، گنبد سلطانیه در زنجان یکی از خاص‌ترین جاذبه‌های این شهر است و در بررسی‌های انجام شده به عنوان سومین گنبد بزرگ جهان بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه شناخته شده است.

گنبد سلطانیه همچنین به عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان به ثبت رسیده است. این گنبد زیبا و خاص به عنوان یک اثر جهانی از سوی یونسکو نیز ثبت شده است.

نکته جالب این است که گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در ساخت کلیسای سانتا ماریای ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس) و تاج محل هند بوده است. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این بنا، وزن ۱۶۰۰ تنی آن است که به مدت ۷۰۰ سال پایدار مانده و تنها ۸ سانتی‌متر جابه‌جا شده است.

سلطان محمد خدابنده (الجایتو) که بود؟

گنبد سلطانیه به دستور الجایتو (یک حاکم مغول) ساخته شده و هم‌اکنون آرامگاه اوست. این گنبد در شهر سلطانیه قرار دارد و حدود ۳۰۰ کیلومتر از تهران فاصله دارد و با نمای آبی‌اش همچون نگینی در دل صحرا درخشان است.

برخی می‌گویند که او در ابتدا مسلمان نبوده اما در میانه ساخت گنبد سلطانیه مسلمان شد و به زیارت حضرت علی در نجف رفت. او سعی کرد تا قبر حضرت علی را به سلطانیه بیاورد، اما بعد از مخالفت علما از این کار منصرف شد و این گنبد را به عنوان آرامگاه خودش ساخت. همچنین کمی از خاک نجف را با خود به سلطانیه آورد و در ساخت گنبد استفاده کرد.

از نظر معماری، گنبد سلطانیه از سه طبقه تشکیل شده و نمای آن به شکلی طراحی شده که از معماری سلجوقی الهام گرفته است. این بنا در طبقه پایین و طبقه اول به شکل مستطیل است، اما در طبقه دوم و سوم به شکل هشت‌ضلعی می‌شود. طول هر یک از اضلاع این هشت‌ضلعی ۱۷ متر است.

در مورد عدد ۸ اطلاعات دقیقی وجود ندارد اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که این عدد به هدف ساعت خورشیدی مربوط است و برخی دیگر آن را نمادی از هشت در بهشت می‌دانند. گنبد سلطانیه در تعداد پله‌ها…

“`

این بنا نیز به اصول اسلامی پایبند است و شامل ۱۱۰ پله می‌باشد که در حروف ابجد به نام علی (ع) معنا می‌شود.

برای ساخت بدنه اصلی گنبد از آجر استفاده شده و در بخش گنبد، روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی به شیوه معرق کاری قرار دارد. ملات به کار رفته در بنا ترکیبی از گچ و کمی آهک است.

تربت خانه گنبد سلطانیه

در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه در زنجان، بخشی به نام تربت خانه وجود دارد که حدود ۱۷ متر طول، ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد. پادشاه الجایتو به دلیل ناامیدی از انتقال جسد علی و فرزندش، دستور داد تا خاک نجف و کربلا به سلطانیه منتقل شود و در ساخت قسمتی از بنا از آن خاک استفاده گردد.

روی دیوارهای محراب گنبد سلطانیه

در مقابل درب، با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی نوشته شده است و به همین خاطر این قسمت به تربت خانه معروف است. کاشی‌های طلایی رنگ و هشت گوش این قسمت از بنا و دیوارهای آن، از نظر هنر کاشی‌کاری بسیار شگفت‌انگیز و بی‌نظیر است.

ازاره یا پوشش دیوار، به حاشیه زینتی اطلاق می‌شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را می‌پوشاند.

سردابه گنبد سلطانیه

یکی دیگر از بخش‌های گنبد سلطانیه، سردابه است که در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار دارد. برخی معتقدند که قبل از ساخت گنبد، این مکان ایجاد شده است. سردابه محل دفن پادشاهان و مقام‌داران آن زمان بوده و ورودی آن دارای ارتفاع کمی است تا هنگام ورود به آن، شخص مجبور به خم کردن سرش شود و به مردگان احترام بگذارد.

این بخش از طریق ایوان جنوبی تربت خانه قابل دسترسی است. در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در دو طرف آن دو فضای کوچک دیده می‌شود. با اینکه کاوش‌ها نشان دادند هیچ قبری در سرداب وجود ندارد، اما مورخان و برخی محققان هنوز بر این باورند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.

گنبد خانه، یکی دیگر از قسمت‌های گنبد سلطانیه در زنجان، حدود ۵۰ متر طول و دهانه مرکزی آن ۲۵٫۵ متر است. این گنبد یکی از نخستین نمونه‌های جهانی از گنبد دو پوسته‌ای به شمار می‌رود که حدود ۱۶۰ سانتی متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی متر می‌باشد.

دو جداره بودن گنبد نشان‌دهنده ذکاوت معمار در مواجه با مسائل ایستایی است که با ایجاد فضایی توخالی بنا را در مقابل زمین‌لرزه مقاوم می‌سازد.

فضای داخلی گنبد سلطانیه

در گنبد سلطانیه در زنجان، ۸ جرز بزرگ با عرض ۶٫۷۸ متر وجود دارد که وزن گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع است و ۲۰۰ تن بار بر آن وارد می‌شود.

کتیبه های گنبد سلطانیه

در این بنای زیبا و خاص، کتیبه هایی از آیات قرآن وجود دارد. این کتیبه ها نه تنها در دیوارهای گنبد بلکه در دور و بر طبقه همکف سوره فتح هم دیده می‌شوند. بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه که در قسمت شرقی قرار دارد، آیات آیت الکرسی قرار گرفته است و در ایوان طبقه اول نیز سوره اخلاص (توحید) نوشته شده است.

در دیوارهای بنا آیاتی از سوره های انبیاء، مومنون و ملک هم دیده می‌شود. همچنین در همه دیوارهای طبقه اول و دوم، نام‌های علی و محمد را مشاهده می‌کنیم. علاوه بر این، در دیگر کتیبه‌های موجود در گنبد سلطانیه در زنجان، به شش بار عبارت سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … اشاره شده است.

ساعت آفتابی که نقش ساعت هوشمند امروزی را داشته!

این گنبد دارای نورگیرهایی است که در زمان خود، نقش یک ساعت را ایفا می‌کرده است. وقتی نور از سوراخ اصلی گنبد به درون می‌تابید، به معنای وقت اذان ظهر بود. نوری که از پنجره‌های بزرگ وارد می‌شد، ساعت را نشان می‌داد و نوری که از پنجره‌های کوچک می‌تابید، نشان‌دهنده دقیقه‌ها بود که این ویژگی، جزء نقاط قوت و هوشمندانه این بنا به حساب می‌آید.

آنچه که تاریخ شناسان درباره گنبد سلطانیه گفته اند:

آرتور اپهام پوپ، پژوهشگر معروف آمریکایی، بر این باور است که بنای تاج محل در هند، الهام گرفته از این بناست و گنبد سلطانیه را به عنوان یک الگو برای آن در نظر گرفته است.

او درباره این بنا چنین می‌گوید:

گنبد سلطانیه بسیار محکم و پر از انرژی است و همه چیز در این بنا مطابق با اصول درست قرار دارد، حتی فشار روی بنا نیز دقیقا در محل مناسب خود قرار دارد. به همین دلیل، این ساختار یک شاهکار هنری به شمار می‌رود.

حافظ ابرو، مورخ دوره تیموری، نیز درباره گنبد سلطانیه می‌گوید:

این بنا بی‌نظیر است و هیچ مشابهی در دیگر نقاط دنیا وجود ندارد.