سنت‌های شب چلّه در گذشته ایران
یلدا شروع ورود به زمان روشنایی است. ایرانیان قدیم اعتقاد داشتند که شب، دنیای اهریمن است؛ اهریمنی که بدی و شر را به وجود می‌آورد، و نور، که توسط خدای خورشید خلق شده، برای مبارزه با این اهریمن ایجاد شده است.
در اولین روز زمستان، تاریکی کم کم کاهش می‌یابد و روشنایی بیشتر می‌شود. به همین خاطر، ایرانیان در بلندترین شب سال دور هم جمع می‌شدند، آتش روشن می‌کردند و جشن می‌گرفتند.
1. روشن کردن آتش برای مبارزه با شب یلدا
«حسین پدرام» پژوهشگر تاریخ می‌گوید: «یلدا در ایران قدیم جشن پیروزی نور بر تاریکی بود. مردم در خانه‌هایشان از شب تا صبح آتش را روشن نگه می‌داشتند تا با بدی‌های شب مقابله کنند. معمولاً یک نفر به‌عنوان آتروپات، مسئول روشن نگه‌داشتن آتش در خانه‌ها بود. شب یلدا زمان طولانی‌ترین جدال میان نور و تاریکی بود و ایرانی‌ها برای شکست دادن تاریکی دور هم جمع می‌شدند و با پایکوبی به روشنایی نیرو می‌بخشیدند.»
بخش دیگری از شب یلدا به شیوه زندگی کشاورزی ایرانیان و اهمیت زمان‌بندی در زندگی آنها مربوط می‌شود. پدرام به این موضوع اشاره می‌کند و درباره شب‌نشینی ایرانی‌ها توضیح می‌دهد: «زیرا مردم عموماً کشاورز بودند، زمان‌بندی برای آنان اهمیت زیادی داشت. کشاورزانی که شش ماه به‌طور مداوم بر روی زمین کار می‌کردند، با آغاز سرما و ورود زمستان، مدتی را بدون نگرانی از زمین و محصول در خانه می‌گذرانیدند تا به استقبال بهار بروند و شکرگزاری کنند. آنها می‌توانستند همزمان با طولانی‌تر شدن روزها، از نور خورشید بیشتر بهره‌مند شوند و با استراحت و لذت از خوراکی‌های خوشمزه و دیدار با اقوام، تا بهار و جشن نوروز بگذرانند.»
2. قاشق‌زنی از یلدا تا چهارشنبه آخر سال
واژه «قاشق‌زنی» بیشتر به یاد جشن چهارشنبه آخر سال و استقبال از بهار می‌افتد، اما این مراسم از شب یلدا آغاز می‌شد. پدرام درباره این موضوع می‌گوید: «قصه‌گویی و اجرای آیین‌های جذاب که هرکدام فلسفه خاصی دارند، از جذابیت‌های شب یلدا برای ایرانیان است. برای مثال، مراسم قاشق‌زنی و گرفتن هدیه از دوستان در لباس ناشناس که به دیدار و ديدار و رفع کدورت‌ها می‌انجامید، یکی از بخش‌های جالب شب یلدا بود. البته امروز از قاشق‌زنی معمولاً فقط در چهارشنبه آخر سال یاد می‌شود، درحالی‌که در شب یلدا هم این رسم انجام می‌شد.»
3. گره زدن لباس به درخت آرزوها
در زمانی که خانه‌ها کاهگلی بودند و حیاط‌ها با باغچه‌های زیبا و درختان بزرگ پر شده بود، مردم به نمادهای طبیعت برای برآورده شدن آرزوها و دغدغه‌های قلبی خود روی می‌آوردند. یکی از این رسم‌های قدیمی، گره زدن لباس دختران به درختان در شب یلدا بود.
این پژوهشگر تاریخ درباره این سنت قدیمی می‌گوید: «در گذشته در حیاط هر خانه یک درخت وجود داشت. برای برآورده شدن آرزوها، به‌ویژه برای بخت‌گشایی دختران، در شب یلدا لباس آنها را به درختی در خانه گره می‌زدند. این مراسم به سبزه گره زدن در سیزدهمین روز بهار شباهت دارد که در گذشته بسیار رایج بود، اما با گذشت زمان، این آیین‌های یلدا به فراموشی سپرده شده‌اند.»
4. قصه‌های بلندترین شب سال
در زمانی که خبری از رسانه‌ها نبود، روایت‌های قدیمی و داستان‌های شفاهی به‌عنوان یک رسانه برای آموزش عمل می‌کرد. مجموعه‌هایی از آثار ادبی مانند گلستان و بوستان سعدی، شعرهای حافظ، ماجراهای امیر ارسلان و شاهنامه، همه داستان‌ها و حکایات مرتبط با شب یلدا بودند. پدرام مهم‌ترین بخش دورهمی یلدا را خوانش داستان‌ها و قصه‌های عامیانه در جمع‌های خانوادگی می‌داند و معتقد است: «یلدا فرصتی برای دورهمی همه اعضای خانواده بود. این جمع‌ها آموزشی بودند و زوج‌های جوان می‌توانستند با هم آشنا شده و از طرف دیگر نکته‌های ارزنده‌ای را از بزرگ‌ترها بیاموزند.»
“`html
در مکالمات روزمره به سادگی اطلاعات بین اعضای خانواده منتقل می‌شد. نقل‌قول‌های قهوه‌خانه‌ای، نقل داستان‌ها و خواندن قصه‌های جذاب و آموزنده، محور این شب‌نشینی‌ها بود تا همه اعضای خانواده بتوانند با آنها ارتباط برقرار کنند و درس‌هایی بگیرند.
5. میوه‌های خشک‌شده تابستانی
در قدیم، در خانه‌ها مثل امروز یخچال و اجاق‌های پیشرفته وجود نداشت. از همان شروع تابستان، خانم‌های خانه به فکر آماده‌سازی خوراکی برای شب یلدا بودند. همچنین، دسترسی به میوه‌های خشک، آجیل و خشکبار همان‌قدر که امروز آسان است، در گذشته نبود. ربیعی با یادآوری مادر همسرش می‌گوید: «خدا رحمت کند! مادر همسرم زن با تدبیر و مدیری بود. او چند روز قبل از شب یلدا، کارها را میان اعضای خانواده تقسیم می‌کرد. از تابستان هر میوه‌ای که در دسترس بود را برای شب یلدا خشک می‌کردیم. تهیه شیرینی و شکلات هم بخش مهمی از کار برای این شب بود و هر خانمی با پخت بهترین شیرینی برای مهمان‌ها می‌خواست مهارت و سلیقه‌اش را نشان دهد.»
به نقل از این همسایه قدیمی، تهیه لباس نو برای بچه‌ها، زغال و خاک زغال برای کرسی و سماور و شست‌وشوی ملحفه‌های لحاف‌کرسی از دیگر کارهای مهم هر خانواده برای استقبال از شب یلدا بود.
6. جوراب پشمی داماد
هدیه دادن به تازه‌عروس و دامادها از بخش‌های شلوغ و جذاب شب یلدا برای خانواده‌ها بود. ربیعی درباره رسم جالب بافتن جوراب پشمی برای دامادها توضیح می‌دهد: «معمولا از طرف خانواده داماد، لباس، طلا و میوه را در یک سینی قرار می‌دادند تا به خانه نوعروس ارسال کنند. البته مادرزن‌ها هم به فکر دامادشان بودند و برای محافظت او در برابر سرما، جوراب پشمی، شال و کلاهی که خودشان بافته بودند، هدیه می‌دادند.»
منبع : باشگاه خبرنگاران جوان
سایت رضیم
“`