خسوف یا ماه گرفتگی چیست و چه زمانی رخ میدهد ؟
خسوف (ماه گرفتگی) چیست ؟
ماه گرفتگی یا خسوف زمانی رخ میدهد که ماه در زمان کامل بودنش (چند شب قبل یا بعد از بدر) در حال عبور از بخشی از سایه زمین باشد.
سایه زمین از دو قسمت مخروطی شکل تشکیل شده است: یک بخش بیرونی به نام نیم سایه که فقط بخشی از نور خورشید را مسدود می‌کند و اجازه میدهد بعضی از پرتوها به ماه برسند، و بخش درونی به نام سایه که تمامی پرتوها را مسدود می‌کند.
این سایه به شکل یک مخروط است که پایه‌اش در سطح زمین است و طول متوسط آن حدود یک میلیون و 380 هزار کیلومتر است. طول این سایه می‌تواند به دلیل تغییر فاصله زمین از خورشید به حدود 40 هزار کیلومتر تغییر کند. خسوف زمانی اتفاق می‌افتد که ماه به داخل این مخروط سایه زمین برود.
با توجه به حرکت ماه دور زمین، احتمال وقوع خسوف همواره 2 هفته قبل یا بعد از خورشید گرفتگی وجود دارد.
شرایط رخ دادن ماه‌گرفتگی (خسوف)
برای اینکه ماه‌گرفتگی یا خسوف شکل بگیرد، باید دو شرط مهم هم‌زمان وجود داشته باشد:
- ماه و خورشید و زمین در یک راستا قرار گیرند و زمین در بین ماه و خورشید قرار داشته باشد. به عبارت دیگر، ماه باید در حالت بدر دیده شود.
- ماه در حرکت گردشی‌اش به دور زمین در یکی از نقاط خاص به نام گره‌ها یا نزدیک به آن باشد.
مدت زمان خسوف یا ماه‌گرفتگی
مدت زمان ماه‌گرفتگی معمولاً طولانی است، زیرا قطر مخروط سایه زمین در جایی که ماه از آن عبور می‌کند، حدود ۹٬۲۰۰ کیلومتر است.
اگر ماه دقیقا وسط این سایه قرار بگیرد، خسوف کامل حدود دو ساعت طول می‌کشد، زیرا قطر ماه تقریباً ۳٬۵۰۰ کیلومتر و سرعت متوسط آن ۳٬۲۰۰ کیلومتر در ساعت است.
انواع ماه گرفتگی یا خسوف کدامند؟
با توجه به موقعیت‌های مختلف زمین، ماه و خورشید، سه نوع مختلف از ماه گرفتگی را می‌توان شناسایی کرد:
1- خسوف نیم سایه‌ای
- ماه از قسمت نیم سایه زمین عبور می‌کند. در این حالت تغییر روشنایی سطح ماه بسیار کم است و مشاهده آن دشوار می‌باشد. حدود 35 درصد از خسوف‌ها از نوع نیم سایه‌ای هستند و تشخیص آن حتی با تلسکوپ هم بسیار سخت می‌باشد.
2- خسوف جزیی
- در این نوع خسوف، بخشی از ماه تحت سایه زمین قرار می‌گیرد و تاریک می‌شود. تقریباً 30 درصد از خسوف‌ها جزئی هستند و مشاهده این رویداد حتی بدون ابزار اپتیکی نیز آسان است.
3- خسوف کلی
- در این حالت تمام ماه به داخل سایه زمین می‌رود و کاملاً تاریک می‌شود. این نوع بسیار جذاب است زیرا ماه در این لحظه رنگ‌های متفاوتی پیدا می‌کند. حدود 35 درصد از خسوف‌ها از این نوع می‌باشند.
چرا در خسوف کامل، ماه هنوز قابل مشاهده است؟
حتی در هنگام خسوف کامل، سایه زمین کاملاً ماه را تاریک نمی‌کند. زیرا نور خورشید در مسیر رسیدن به ماه از جو زمین عبور می‌کند. جو زمین با پراکنده کردن بخشی از نور آبی، نورهایی به رنگ قرمز و نارنجی که تیره‌تر از نور سفید خورشید است را به سطح ماه می‌فرستد و باعث می‌شود ماه در این حالت نیز روشن به نظر برسد.
اگر زمین جو نداشت، در زمان خسوف کامل، ماه کاملاً سیاه به نظر می‌رسید. اما در حال حاضر، ماه می‌تواند رنگ‌های مختلفی از قهوه‌ای و قرمز تیره تا نارنجی و زرد روشن را در سطح خود داشته باشد.
مقایسه خسوف و خورشید گرفتگی
تعداد خورشید گرفتگی‌های ممکن در هر سال بیشتر از خسوف‌هاست، اما به دلیل اینکه در خسوف، نواحی وسیعی (برای مثال نیمی از زمین) می‌توانند آن را ببینند، به نظر می‌رسد که تعداد خسوف‌ها بیشتر از خورشید گرفتگی‌ها می‌باشد. در مورد خورشید گرفتگی، فقط نواحی کوچک روی زمین می‌توانند آن را ببینند و پهنای منطقه‌ای که می‌تواند خورشید گرفتگی را مشاهده کند، از 272 کیلومتر تجاوز نمی‌کند.
رصد ماه گرفتگی
“`html
آیا خطر دارد؟
برعکس خورشیدگرفتگی، دیدن ماه‌گرفتگی کاملاً بی‌خطر است و نیازی به هیچ فیلتر خاصی برای مشاهده آن ندارید. حتی می‌توانید بدون تلسکوپ این پدیده را ببینید.
خسوف سوژه‌ای بسیار جالب برای عکاسی است و خوشبختانه عکاسی از آن کار آسانی است، به شرط آنکه ابزار مناسب داشته باشید و به درستی از آنها استفاده کنید.
محاسبات مربوط به خسوف
محاسبه زمان وقوع خسوف به خاطر اینکه تمام ناظرین در نقاط مختلف زمین رویدادهای مشابهی را مشاهده می‌کنند، نسبت به خورشیدگرفتگی ساده‌تر است. جونپوری در کتاب زیج بهادرخانی خود شرایطی را برای مشاهده خسوف ذکر کرده که شامل موارد زیر است:
- باید شب باشد یا بیش از ۲ ساعت و ۴ دقیقه از طلوع آفتاب نگذشته باشد یا کمتر از ۲ ساعت و ۴ دقیقه به غروب آفتاب باقی مانده باشد.
- ماه نباید بیش از ۱۲ درجه و ۲۸ دقیقه از گره‌های خود دور شده باشد.
لازم به ذکر است که برای محاسبه موقعیت ماه باید از فرمول‌های پیچیده استفاده کرد. حقیقت این است که ماه به خاطر سرعت بالای چرخش خود حول زمین، دارای حرکات پیچیده‌ای است. اما قبل از محاسبه زمان خسوف، باید چند پارامتر دیگر را محاسبه کرد:
تعیین زمان خسوف
در ابتدا باید لحظه‌ای که قرار است کیفیت خسوف بررسی شود، مشخص گردد. واضح است که این زمان حتماً باید در نیمه ماه قمری باشد تا ماه کامل باشد. سپس معادل میلادی زمان مورد نظر تعیین می‌شود. برای مثال، برای بررسی وقوع خسوف در تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۴۳۶، باید معادل سال میلادی یعنی ۴ آوریل ۲۰۱۵ را پیدا کنیم. سپس مقدار T و K با استفاده از فرمول‌های زیر محاسبه می‌شوند:
محاسبه پارامترهای پیش‌بینی زمان گرفتگی ماه
در مرحله سوم، مقادیر t , p، u , v، S , C و n محاسبه می‌شوند:
مسلمانان هنگام ماه‌گرفتگی نماز آیات را می‌خوانند. در مذهب شیعه، خواندن این نماز واجب است. وقت این نماز از زمان شروع خسوف تا وقتی که ماه دوباره نمایان می‌شود، است ولی بهتر است قبل از اینکه ماه نمایان شود، این نماز خوانده شود.
خواندن نماز آیات هنگام خسوف
بر اساس دیدگاه فقهی مراجع تقلید، در خسوف و کسوفی که قسمتی از ماه و خورشید دچار گرفتگی می‌شود، خواندن نماز آیات مانند خسوف و کسوف کامل واجب است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به استفتایی در این مورد فرمودند:
نماز آیات دو رکعت است که هر یک از رکعت‌ها شامل پنج رکوع و دو سجده است. مواردی که خواندن این نماز واجب است شامل کسوف خورشید و خسوف ماه، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود؛ زلزله و هر حادثه غیرعادی که باعث ترس بیشتر مردم شود، مانند بادهای غیرمعمول؛ تاریکی شدید، فرو رفتن زمین و سقوط کوه، صداهای غیرعادی در آسمان و آتش‌های آنی در آسمان می‌باشد. برای حوادث دیگر، باید آن حادثه موجب ترس و وحشت بیشتر مردم شود.
استفتائات احکام نماز آیات هنگام خسوف
حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی :
نماز آیات در چهار حالت واجب می‌شود: اول و دوم گرفتن خورشید و ماه، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود، خواه کسی بترسد یا نه. سوم زلزله، خواه کسی بترسد یا نه. چهارم صاعقه و پدیده‌های آسمانی ترسناک.
“`
اگر بیشتر مردم از چیزی بترسند یا اگر حوادث ترسناک طبیعی باعث وحشت آنها شود، احتیاط لازم این است که نماز آیات خوانده شود.
حضرت آیت‌الله صافی گلپایگانی :
نماز آیات که در آینده توضیحات آن داده خواهد شد، به دلیل چهار چیز واجب می‌شود: اول و دوم – کسوف (گرفتن خورشید) و خسوف (گرفتن ماه)، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود و کسی هم نترسد. سوم – زلزله، حتی اگر کسی هم نترسد. چهارم – رعد و برق و بادهای سیاه و سرخ و مشابه آنها، با این شرط که بیشتر مردم بترسند. در حوادث زمین نیز اگر سبب ترس بیشتر مردم شود، احتیاط واجب این است که نماز آیات خوانده شود.
حضرت آیت الله سیستانی :
نماز آیات که توضیحات آن بعداً داده خواهد شد، به خاطر سه چیز واجب می‌شود:
- نخست: کسوف (گرفتن خورشید)
- دوم: خسوف (گرفتن ماه)، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود و کسی هم نترسد.
- سوم: زلزله.
بر اساس احتیاط واجب – حتی اگر کسی هم نترسد. اما در مورد رعد و برق، بادهای سیاه و سرخ و موارد مشابه، اگر بیشتر مردم بترسند، در حوادث زمینی مثل فرورفتن زمین یا افتادن کوه که باعث ترس اکثریت مردم می‌شود، بر اساس احتیاط مستحب، نماز آیات نباید ترک شود.
حضرت آیت الله نوری همدانی :
نماز آیات که توضیحات آن بعداً داده خواهد شد، به دلیل چهار چیز واجب می‌شود: اول: کسوف (گرفتن خورشید). دوم: خسوف (گرفتن ماه)، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود و کسی هم نترسد. سوم: زلزله، حتی اگر کسی هم نترسد. چهارم: رعد و برق و بادهای سیاه و سرخ و موارد مشابه، در صورتی که بیشتر مردم بترسند. همچنین بر اساس احتیاط واجب در حوادث ترسناک زمینی مثل فرورفتن زمین، باید نماز آیات خوانده شود.
حضرت آیت الله وحید خراسانی :
نماز آیات – که توضیحات آن خواهد آمد – به دلیل چهار چیز واجب می‌شود: اول: کسوف (گرفتن خورشید). دوم: خسوف (گرفتن ماه)، حتی اگر مقدار کمی از آنها گرفته شود و کسی هم نترسد. سوم: زلزله، حتی اگر کسی هم نترسد.
بیشتر بخوانید:
