فواید اسپند (اسفند) برای دور کردن بلا و چشم زخم

آیا دود کردن اسفند برای جلوگیری از چشم زخم، سند دینی دارد؟

در مورد اسپند، در کتاب مفاتیح‌الجنان به طور مستقیم درباره دود کردن اسپند صحبت نشده است، اما روایاتی وجود دارد که می‌گویند این کار سحر را برطرف می‌کند و دانه آن شفای هفتاد درد است. هرچند ثابت شدن این روایات از سوی معصومین به‌طور قطع دشوار است، با این حال، رد کردن آنها بر اساس عقل نیز خالی از اشکال نیست. از نظر عقل، چه دلیلی وجود دارد که اسپند نتواند خاصیت درمانی داشته باشد و یا قسمت هایی از آن باعث رفع سحر و جادو می‌شود؟

آیا پذیرش برخی موارد کتاب مفاتیح‌الجنان مانند دود کردن اسپند از نظر عقل مشکل دارد؟

شیخ عباس قمی که نویسنده کتاب مفاتیح‌الجنان است، فردی عالم و آگاه بود. اما باید دانست که کتاب مفاتیح‌الجنان دو قسمت دارد:

1- متن اصلی کتاب با نام :مفاتیح‌الجنان.

2- حواشی که به نام :الباقیات الصالحات نامیده می‌شود.

شیخ عباس قمی در مقدمه کتاب گفته که او تلاش کرده دعاهای معتبر را جمع‌آوری کند. اما در مورد قسمت دوم (حواشی مفاتیح‌الجنان) به این موضوع اشاره‌ای نکرده و نمی‌توان به طور قطع گفت که تمام مطالب موجود در مفاتیح‌الجنان از ائمه معصومین (علیه‌السلام) نقل شده است. اما مضمون برخی روایات نشان می‌دهد که اگر روایتی پیدا کردید که برای انجام کاری ثواب مشخص شده باشد و شما آن را انجام دهید، به آن ثواب خواهید رسید؛ حتی اگر آن حدیث مستقیماً از پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام (علیه‌السلام) نباشد. به همین دلیل، علما در بررسی این‌گونه روایات چندان سخت‌گیری نمی‌کنند.

اسپند یا اسفند در عربی

اسفند به عربی “حَرْمَل” نامیده می‌شود. در مورد دود کردن اسفند روایتی موجود نیست. در دائرة المعارف آمده است: این گیاه به دلیل خاصیت‌های درمانی‌اش برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌شود.(مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 2، ص 178 ماده اسفند)

در فرهنگ مردم کشور‌های اسلامی، اسفند و دانه آن مقدس تلقی می‌شود و برای دور کردن بلاها و آفت‌ها و چشم زخم از آن استفاده می‌شود. (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 333، ماده اسفند.)

اسپند در مفاتیح‌الجنان

علم و عقل بشری توانایی درک تمام واقعیات را ندارند. چشم زخم یکی از این موضوعات است که به دلیل ماهیت خاصش، علم و عقل نتوانسته‌اند به طور کامل آن را ثابت کنند و همچنین دلیلی برای نفی آن نیز پیدا نکرده‌اند. با رجوع به متون دینی، مانند قرآن و روایات، می‌توان شواهدی برای اثبات آن یافت. به وضوح، علم و عقل بشری هنوز به حقیقت چشم زخم نرسیده‌اند و نمی‌توانند برای درمان آن تدابیری ارائه دهند. بنابراین برای درمان و جلوگیری از چشم زخم باید به متون دینی مراجعه کرد.

در آموزه‌های دینی، درمان مادی برای چشم زخم اشاره نشده است. لذا استفاده از اسفند برای دفع چشم زخم سند دینی ندارد، هرچند در برخی روایات، اسفند برای درمان بیماری‌های روانی و جسمی توصیه شده است. در روایات یاد خدا و دعاهای خاصی برای جلوگیری از چشم زخم توصیه شده‌اند.

در حدیثی امام علی (ع) می­فرماید: «در ریشه اسفند خاصیتی وجود دارد و در تنه آن شفای هفتاد و دو مرض است.» اما این روایت از لحاظ سند معتبر نیست.

بی­تردید انسان‌ها هم با واقعیت‌ها در ارتباطند و هم با خرافاتی که به واقعیت‌ها پوشانده شده‌اند. انسان منطقی سعی می‌کند به واقعیت‌ها دست یابد و بر مبنای آن زندگی کند و تا حد امکان از خرافات دور بماند؛ اما این کار آسان نیست. برخی واقعیت‌ها به عنوان خرافه در نظر گرفته می‌شوند و برخی نیز به طور غیرقابل‌انکاری در ذهن مردم واقعی‌تر از واقعیت هستند. برخی امور هم پیچیده هستند و نیاز به بررسی بیشتر دارند. یکی از این مسائل که در فرهنگ مردم رواج پیدا کرده و…

چشم زخم یکی از خرافات است که به معنی آسیب رساندن یک فرد به دیگری با نگاه خاص خودش، بدون انجام کار دیگری است. برای اینکه چشم زخم اتفاق بیافتد، نیاز است که بیننده از زیبایی فرد مقابل، شگفت‌زده شود. در این موضوع، بررسی نظرات اسلامی می‌تواند کمک کننده باشد و به روشن شدن این مسئله کمک کند.

چشم زخم از دیدگاه قرآن

دو آیه از قرآن توسط تفسیرگران به موضوع چشم زخم مرتبط شده‌اند.

1- سوره یوسف آیه 67: در این آیه، خداوند می‌فرماید: «ای پسران من، وقتی به مصر رسیدید، همگی از یک در وارد نشوید؛ بلکه از درهای مختلف وارد شوید و بدانید که هیچ چیز شما را از خدا بی‌نیاز نمی‌کند و هیچ کس جز خداوند فرمانروای عالم نیست. من به او توکل می‌کنم، و افرادی که در جایگاه بالایی هستند هم باید به او اعتماد کنند.»

یکی از تفسیرها در مورد این آیه این است که به خطر چشم زخم اشاره دارد. چون برادران یوسف بسیار زیبا و قدبلند بودند و تعدادشان هم زیاد بود، حضرت یعقوب (ع) نگران بود که مردم مصر آنها را با نگاه بد آسیب برسانند. به همین دلیل به آنها سفارش کرد که از یک در وارد نشوند، بلکه به صورت پراکنده از درهای مختلف وارد شوند تا از چشم زخم در امان بمانند.

2- سوره قلم آیه 51: این آیه بین مردم به نام آیه «اِن یَکاد» شناخته می‌شود و برای حمایت در برابر چشم زخم مورد استفاده قرار می‌گیرد. خداوند در این آیه می‌فرماید: «ای پیامبر، تقریباً کافران با چشمان بدخواهانه به شما آسیب می‌زنند وقتی آیات قرآن را می‌شنوند و با حسد می‌گویند: او قطعاً دیوانه است.»

علامه طباطبایی در تفسیر خود بیان می‌کند: «بسیاری از مفسران، عبارت «لیزلقونک بابصارهم» را به چشم زخم تعبیر کرده‌اند و هیچ دلیلی برای رد این موضوع وجود ندارد و نمونه‌هایی هم برای آن در زندگی وجود دارد.»

در مورد شان نزول این آیه در تفاسیر آمده که گروهی از قریش، افرادی از قبیله بنی اسد را که به چشم زخم و آسیب رساندن معروف بودند، به کار گرفتند تا به رسول خدا (ع) آسیبی بزنند. آنها می‌گفتند: «این مرد چقدر فصاحت دارد! چه زیبا صحبت می‌کند!» اما خداوند پیامبرش را از آسیب‌های آنها حفظ کرد.

چشم زخم از دیدگاه روایات

روایات درباره چشم زخم فراوان هستند و می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد:

1- روایاتی که به اثبات واقعی بودن چشم زخم پرداخته‌اند:

پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «چشم زخم واقعی است و می‌تواند کوه را به پایین برساند.» این روایت هم تاکید به واقعی بودن چشم زخم دارد و هم به قدرت تاثیر آن اشاره می‌کند. در بسیاری از روایات دیگر نیز به تاثیر زیاد چشم زخم تاکید شده است.

در حدیث دیگری پیامبر (ص) بیان می‌دارند: «چشم زخم می‌تواند انسان را به قبر ببرد و شتر را در دیگ بیندازد.» سیره پیامبر (ص) نشان می‌دهد که ایشان چشم زخم را امری واقعی می‌دانستند و برای مقابله با آن راهکارهای خاصی را تجویز می‌کردند و خود نیز از این روش‌ها استفاده می‌کردند.

2- روایاتی که روش‌های مقابله با چشم زخم را بیان کرده‌اند:

در روایات به هیچ درمان مادی برای مقابله و دفاع در برابر چشم زخم اشاره نشده است، بلکه بیشتر بر یاد خدا تاکید شده است؛ رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «چشم زخم واقعی است و هر کس از چیزی درباره برادرش شگفت‌زده شد، باید در آن خدا را یاد کند؛ زیرا با یاد خدا، چشم زخم به او آسیبی نخواهد رساند.»

در حدیثی امام صادق (ع) نیز برای حفاظت در برابر چشم زخم توصیه می‌کند که ذکر خاصی را سه بار بگویید.

«ما شاء الله لا حول و لا قوٌة الٌا بالله العلیٌ العظیم» این جمله باید گفته شود.

پیامبر اکرم (ص) برای درمان حسن و حسین (ع) که به خاطر چشم زخم مریض شده بودند، بر اساس توصیه جبرئیل (ع) از این دعا استفاده کرده‌اند: «اللهم یا ذا السلطان العظیم و المن القدیم و الوجه الکریم ذا الکلمات التامٌات و الدعوات المستجابات عاف الحسن و الحسین من انفس الجنٌ و اعین الانس».

در احادیث دیگر به گفتن «تبارک الله احسن الخالقین اللهم بارک فیه» و خواندن سوره‌های حمد، توحید، ناس، فلق و آیة الکرسی توصیه شده است. اسفند یا اسپند، گیاهی است که به‌صورت خودرو رشد می‌کند و بیشتر در نواحی کویری دیده می‌شود. این گیاه به عنوان یک گیاه دارویی شناخته می‌شود و از زمان‌های قدیم در طب محلی استفاده شده است. در روایاتی که درباره گیاه اسفند آمده، جنبه دارویی آن مورد توجه قرار گرفته است. این گیاه برای درمان برخی مشکلات روحی، مانند ترس، مفید دانسته شده است. همچنین در روایات برای درمان بیماری‌های جسمی، مانند جذام و مشکل در ادرار، خاصیت دارد.

امام علی (ع) در حدیثی می‌فرماید: «در ریشه اسفند نشر و در تنه آن شفای هفتاد و دو مرض است.» اما اعتبار این روایت از نظر سند مشخص نیست.