آشنایی با اوراق بهادار و انواع سهام در بازار سرمایه
“`html
انواع اوراق بهادار
اوراق بهادار نوعی مدارک مالی با ارزش هستند که نشان‌دهنده‌ی مالکیت یک فرد بر یک دارایی و یا اینکه او از یک نهاد مالی (مثل بانک یا دولت) چیزی طلب دارد، می‌باشند. به زبان ساده می‌توان گفت که اینها ابزارهای مالی هستند.
بر اساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، اوراق بهادار به این صورت تعریف می‌شود:
“ورقه بهادار هر نوع ورقه یا مدرکی است که حقوق مالی و منافع قابل انتقال برای مالک آن را تضمین کند”
هر ورقه بهادار می‌تواند به صورت حامل باشد (یعنی هر کسی که آن را دارد، مالک آن نیز هست) یا با نام باشد، در این حالت فقط کسی که نامش روی آن ثبت شده، مالک می‌شود.
با توجه به توضیحات بالا، اوراق بهادار را بر اساس نوع دارایی به سه دسته کلی تقسیم می‌کنیم:
- اوراق حقوق صاحبان سهام (مثل سهام عادی، حق تقدم سهام و …)
- اوراق بدهی (مثل اوراق مشارکت، اوراق قرضه، صکوک و …)
- ابزارهای مشتقه (مثل اختیار معامله، قراردادهای آتی و …)
در این مقاله می‌خواهیم با ماهیت انواع این اوراق بهادار آشنا شویم و در ادامه با مقایسه آنها، کاربردشان به عنوان ابزاری برای سرمایه‌گذاری را توضیح دهیم.
اوراق حقوق صاحبان سهام
به طور کلی سهام میزان مالکیت یک فرد از یک دارایی را نشان می‌دهد.
برای مثال فرض کنید ارزش یک شرکت یک میلیارد تومان باشد. اگر این شرکت به‌طور مساوی بین ۵ نفر تقسیم شود، هر یک از آنها ۲۰% از مالکیت سهام شرکت را دارند.
حال فرض کنید مالکیت این شرکت بین هزاران نفر تقسیم شده است. مثلاً یک میلیون برگه سهم ۱۰۰۰ تومانی که هر فرد تعدادی برگه سهم دارد. در این صورت هر فرد به اندازه تعداد برگه سهمی که در اختیار دارد، مالک شرکت بوده و می‌تواند بر روی مسائل مربوط به آن تاثیر بگذارد. این یک تعریف ساده از سهام است.
برای تقسیم‌بندی انواع سهام، دسته‌بندی‌های مختلفی وجود دارد.
همانطور که در تعریف اوراق بهادار هم اشاره شد، سهام می‌تواند با نام یا بی‌نام (در وجه حامل) باشد. همچنین از نظر منبع سرمایه‌گذاری، سهام به دو دسته‌ی سهام نقدی و سهام غیرنقدی تقسیم می‌شود.
طبق قانون تجارت، “سهم قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی که مشخص کننده میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت است. ورقه سهم، سندی قابل معامله است که نماینده تعداد سهام تحت تملک صاحب آن در شرکت سهامی می‌باشد.”
انواع سهام
در ادامه انواع سهام را به طور مختصر توضیح خواهیم داد:
سهام عادی
این نوع سهام، رایج‌ترین است و تعداد آن برای هر شرکت به میزان سرمایه آن بستگی دارد.
تعداد سهام هر شرکت برابر است با سرمایه ثبت شده شرکت تقسیم بر ارزش اسمی هر سهم. طبق قانون تجارت، در شرکت‌های سهامی عام، ارزش اسمی سهام نباید بیشتر از ده هزار ریال باشد و معمولاً در بورس این عدد ۱۰۰۰ ریال است.
سهام ممتاز (ترکیبی)
اگر برای برخی از سهام شرکت مزایایی در نظر گرفته شود، این نوع سهام سهام ممتاز نامیده می‌شود. امتیازاتی که برای دارندگان این سهام در نظر گرفته می‌شود، باید در مجمع عمومی شرکت به تصویب اکثریت سهامداران برسد. به عنوان مثال، یکی از امتیازات این نوع سهام ممکن است اختصاص سود ثابت به دارندگان آن باشد.
حق تقدم سهام
زمانی که شرکتی بخواهد سرمایه‌اش را از طریق آورده نقدی و مطالبات افزایش دهد، اوراق بهاداری به سهامداران آن تعلق می‌گیرد که به آنها اولویت در مشارکت در افزایش سرمایه شرکت را می‌دهد. این اوراق قابل معامله بوده وحق تقدم سهام نامیده می‌شود.
سهام جایزه
اگر شرکتی افزایش سرمایه از محل سود انباشته یا تجدید ارزیابی دارایی انجام دهد، …
“`
به سهامداران شرکت، سهام جایزه تعلق می‌گیرد. این نوع سهام به معنای سهام عادی است.
سهام با نام
این نوع سهمی است که نام مالک (خریدار) در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت نوشته شده باشد. سهام با نام به تسهیل ارتباط بین شرکت و دارنده‌های سهام کمک می‌کند.
سهام بی‌نام
این نوع سهام تمام ویژگی‌های ورقه بهادار بی‌نام را دارد. یعنی نیاز به ثبت برای انتقال آن نیست و تنها کافی است ورقه بهادار به خریدار داده شود. این نوع سهام می‌تواند به سهام با نام تبدیل شود، با رعایت قانون تجارت.
سهام نقدی
اگر کسی با پرداخت پول، سهام یک شرکت را خریداری کند، به او سهام نقدی تعلق می‌گیرد. این نوع سهام در مقابل سهام غیر نقدی قرار دارد.
سهام غیر نقدی
برای دریافت سهام غیر نقدی، خریدار می‌تواند به جای پرداخت پول، با ارائه دارایی‌هایی چون زمین یا املاک، سهمی از شرکت را بدست آورد و در فعالیت‌های آن مشارکت کند.
سهام سرمایه‌ای
انواع سهام نقدی و غیر نقدی که بیان شد جزو سهام سرمایه‌ای هستند.
سهام انتفاعی
این سهم به گونه‌ای است که مبلغ اسمی آن به دارنده برگشت داده می‌شود. به عبارتی، صاحب این سهم در سود و زیان شرکت شریک است اما در صورت منحل شدن شرکت، مبلغ اسمی به او داده نمی‌شود.
سهام موسس
اگر موسسین هنگام راه‌اندازی شرکت سهمی از آن را برای خود در نظر بگیرند، به آن سهام موسس می‌گویند. این سهم ممکن است مانند سهام ممتاز از مزایایی برخوردار باشد.
اوراق مبتنی بر بدهی (اوراق بدهی)
اوراق مبتنی بر بدهی انواع مختلفی دارند و گاهی به دو نوع اسلامی و غیر اسلامی تقسیم می‌شوند.
گاهی این اوراق به طور کلی اوراق قرضه نامیده می‌شوند. اما باید گفت که اوراق قرضه خود یکی از انواع اوراق مبتنی بر بدهی است. به طور کلی، اوراق بدهی نوعی ورقه با ارزش است که نشان‌دهنده رابطه بدهکار و بستانکار بین طرفین است.
از دید دیگر، این اوراق به عنوان یکی از راه‌های تأمین مالی برای شرکت‌ها و نهادهای دولتی (از جمله دولت و شهرداری‌ها) شناخته می‌شوند.
در این شیوه تأمین مالی، وجوه به عنوان بدهی در صورت‌های مالی شرکت یا نهاد منتشرکننده قرار می‌گیرد.
هدف از انتشار این اوراق معمولاً جمع‌آوری سرمایه‌های بزرگ برای انجام پروژه‌های مختلف و تأمین مالی شرکت‌های بزرگ اقتصادی است.
انواع اوراق بهادار مبتنی بر بدهی
در ادامه، به طور خلاصه، انواع اوراق بهادار مبتنی بر بدهی را بررسی می‌کنیم:
اوراق قرضه
این اوراق قابل معامله هستند و نشان‌دهنده پرداخت مبلغ مشخصی (به عنوان وام) با نرخ بهره معین می‌باشند.
تمامی مبلغ باید به همراه بهره در زمان مشخص برگردانده شود. ممکن است برای این اوراق مزایای دیگری نیز در نظر گرفته شود.
دارندگان این اوراق حق دخالت در امور شرکت یا نهاد را ندارند و تنها بستانکار آنها محسوب می‌شوند.
از انواع مختلف اوراق قرضه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اوراق قرضه با سود ثابت
- اوراق قرضه با سود شناور
- اوراق قرضه با یک سر رسید
- اوراق قرضه با بیش از یک سر رسید
همچنین این اوراق به لحاظ تاریخ سر رسید به اوراق قرضه کوتاه‌مدت (سر رسید یک تا پنج سال)، اوراق قرضه میان‌مدت (سر رسید پنج تا ده سال) و اوراق قرضه بلندمدت (سر رسید بیش از ده سال) تقسیم می‌شوند.
“`html
ابزارهای مالی
ابزارهای مالی به روش‌های مختلفی که افراد و شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی استفاده می‌کنند، اشاره دارند. این ابزارها شامل انواع اوراق بهادار و قراردادها هستند که به شکل‌های مختلف درآمدزایی می‌کنند.
اوراق مشارکت
اوراق مشارکت، اوراقی هستند که نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری شخص در یک پروژه اقتصادی معین می‌باشند.
بر اساس قوانینی که از سوی مجلس شورای اسلامی وضع شده‌اند، برای تأمین بخشی از هزینه‌های پروژه‌های عمرانی دولت و همچنین پروژه‌های اقتصادی دیگر نهادها، اوراق مشارکت منتشر می‌شود. این نهادها شامل شهرداری‌ها و شرکت‌ها می‌باشند.
افرادی که می‌خواهند در این پروژه‌ها سرمایه‌گذاری کنند و از سود آن بهره‌مند شوند، می‌توانند این اوراق را به صورت عمومی خریداری کنند.
این اوراق ممکن است بی‌نام یا با نام باشند.
اوراق فرضه اسلامی (صکوک)
اوراق فرضه اسلامی، اوراقی هستند که بر اساس قراردادهایی که در قوانین اسلامی تأیید شده‌اند، قابل خرید و فروش می‌باشند.
افرادی که این اوراق را دارند، به صورت مشترک مالک یک دارایی و منافع آن هستند. از آنجا که اوراق قرضه معمولاً بر پایه وام با بهره طراحی می‌شوند و در قوانین اسلامی به عنوان ربا شناخته می‌شوند، اوراق قرضه اسلامی (صکوک) طبق احکام اسلامی و با درآمد ثابت یا شناور طراحی شده‌اند.
ابتدا برای حل مشکل غیر اسلامی بودن اوراق قرضه از اوراق مشارکت استفاده شد؛ اما به دلیل اینکه اوراق مشارکت فقط به یک پروژه خاص وابسته هستند، اوراق صکوک نیز بعداً منتشر شدند.
اوراق اجاره (صکوک اجاره)
اوراق اجاره به نوعی شبیه به اوراق مشارکت هستند، اما در اینجا رابطه بین طرفین به صورت مالک و مستأجر برقرار می‌شود.
در این نوع اوراق یک نهاد وجود دارد که پول‌هایی که سرمایه‌گذاران جمع‌آوری کرده‌اند، برای خرید یک دارایی صرف کرده و آن را به شرکت یا نهادی که درخواست کرده است، تحویل می‌دهد.
مستأجر (شرکت اجاره‌گیرنده) موظف است که سود این اوراق را در زمان‌های مشخصی به سرمایه‌گذاران پرداخت کند.
همچنین موظف است که پس از یک دوره مشخص، با پرداخت اصل پول، دارایی را به خود اختصاص دهد.
اوراق خزانه (اسلامی)
وقتی دولت‌ها نمی‌توانند بدهی‌های خود را در مدت کوتاه تسویه کنند، از اوراق خزانه برای پرداخت بدهی‌های خود استفاده می‌کنند.
برای مثال، اگر دولت بخواهد یک سال بعد بدهی خود را به پیمانکار پرداخت کند، اقدام به انتشار اوراق خزانه با تاریخ سررسید یک سال می‌کند و به پیمانکار گواهی می‌دهد که این بدهی را در آینده پرداخت خواهد کرد.
پیمانکار می‌تواند تا موعد سر رسید صبر کند یا اینکه اوراق خزانه را به مبلغ کمتری بفروشد. در این حالت، سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق از تفاوت قیمت سود می‌برند.
گواهی سپرده
گواهی سپرده نشان‌دهنده مالکیت فرد بر پول‌هایی است که در بانک سپرده شده است.
این اوراق دارای تاریخ سررسید مشخص است و بانک در ازای آن گواهی صادر می‌کند. همچنین بانک موظف است تا در تاریخ مشخص، سود و اصل پول را به سرمایه‌گذار پرداخت کند.
این گواهی می‌تواند با نام یا بی‌نام باشد و باید شرایط مربوط به سپرده‌گذاری در آن ذکر شود. نوع خاصی از این اوراق به نام سپرده مدت‌دار ویژه سرمایه‌گذاری عام شناخته می‌شود.
در صورتی که بانک برای تأمین مالی پروژه‌های مختلف اقدام به ایجاد حساب با تاریخ سررسید مشخص کند، اوراقی به نام سپرده مدت‌دار ویژه سرمایه‌گذاری خاص صادر می‌شود.
ابزارهای مشتقه
در مباحث مالی، به قراردادهایی که ایجاد پرداخت و ارزش آنها به شرایط اقتصادی وابسته‌اند، ابزارهای مشتقه می‌گویند.
“““html
به یک دارایی پایه (کالا، اوراق بهادار، ارز و …) و ویژگی‌های مربوط به آن، ابزار مشتقه می‌گویند.
مالک این اوراق در واقع حق و یا تعهد خرید یا فروش یک دارایی مشخص را دارد. در واقع، ابزار مشتقه ابزارهایی هستند که از بازارهای پایه‌ای مانند بازار پول، بازار سرمایه، بازار کالا، انرژی یا ارز منشأ می‌گیرند و معاملات آنها در بورس مربوطه انجام می‌شود.
همچنین باید اشاره کرد که این ابزارها ارزش مستقلی ندارند و ارزش آنها وابسته به دارایی پایه است. در معاملات ابزار مشتقه، اصل دارایی جا به جا نمی‌شود بلکه تغییرات قیمت آن به دلیل تغییرات قیمت کالا یا اوراق مربوطه است.
ابزار مشتقه را می‌توان به چهار دسته کلی تقسیم کرد:
- پیمان آتی (سلف، Forward contract)
- قراردادهای آتی (Futures Contract)
- اختیار معامله (Options)
- سواپ‌ها (swaps)
حال به طور خلاصه این موارد را توضیح می‌دهیم:
پیمان آتی (سلف، contract Forward)
پیمان آتی یا سلف یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای مشتقه است. در این ابزار، طرفین معامله توافق می‌کنند که بر اساس قیمت توافقی، یک دارایی خاص را بخرند یا بفروشند. این معاملات در خارج از بورس انجام می‌شود. به عنوان مثال، پیش‌فروش سکه توسط بانک مرکزی یک نوع پیمان آتی یا سلف است.
قراردادهای آتی (Future contract)
این نوع قراردادها به معامله‌های سلف شباهت دارند، با این تفاوت که در اینجا حجم و کیفیت دارایی پایه با یک استاندارد مشخص تعیین شده و معاملات آن در بورس انجام می‌شود.
همانطور که از نام آن مشخص است، در این قراردادها خریدار و فروشنده توافق می‌کنند و متعهد می‌شوند که مقدار معینی کالا را در زمانی مشخص و به قیمت توافقی معامله کنند. به عنوان مثال، معاملات آتی سکه و آتی زعفران که تحت نظارت بورس کالا انجام می‌شود جزو معاملات آتی هستند.
اختیار معامله (Options)
این ابزار مشتقه شامل معاملاتی است که در آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که یک طرف در ازای پرداخت مبلغ مشخصی، حق خرید یا فروش کالا یا اوراق خاصی با قیمت و مقدار از پیش تعیین شده در آینده را داشته باشد. احتمالاً نام آنها را به عنوان اختیار خرید و اختیار فروش شنیده‌اید.
سواپ‌ها (swaps)
به قراردادهایی که در آنها جریانات نقدی بر اساس ارزش پایه واحدهای پولی، سهام، نرخ‌های مبادلات، نرخ‌های بهره و دیگر دارایی‌ها تنظیم شده و قبل از تاریخ مقرر مورد معامله قرار می‌گیرند، سواپ گفته می‌شود. این قراردادها هنوز در سیستم اقتصادی کشور ما چندان مطرح نشده‌اند.
سایر ابزارهای مالی
اوراق امتیاز تسهیلات مسکن (تسه)
طبق تصمیمات شورای پول و اعتبار در سال ۱۳۸۴، مقرر شد حساب جدیدی تحت عنوان حساب سپرده سرمایه‌گذاری ممتاز در قالب سپرده سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت عادی در بانک مسکن ایجاد شود. این حساب علاوه بر اعطای سود کوتاه‌مدت، دارای امتیاز صدور اوراق گواهی حق تقدم استفاده از تسهیلات مسکن نیز می‌باشد.
اوراق امتیاز تسهیلات مسکن (تسه)
در واقع، دارندگان حساب سپرده سرمایه‌گذاری ممتاز بانک مسکن می‌توانند پس از گذشت زمان مشخصی از تاریخ افتتاح حساب، تسهیلات مسکن را از این بانک دریافت کنند.
اما اگر فردی تمایلی به استفاده از این تسهیلات نداشته باشد، معاملات اوراق امتیاز تسهیلات مسکن (تسه) به او این امکان را می‌دهد که امتیاز خود را به عنوان اوراق امتیاز تسهیلات مسکن بفروشد. لازم به ذکر است که معاملات این اوراق در بازار فرابورس ایران انجام می‌شود.
گواهی
“`
سپرده کالایی (سکه طلا)
در سال ۱۳۹۳، شورای عالی بورس و اوراق بهادار “گواهی سپرده کالایی” را به عنوان یک ابزار مالی قانونی در بازار اوراق بهادار شناخته و تصویب کرد.
مهم‌ترین نوع گواهی سپرده کالایی در حال حاضر، گواهی سپرده سکه هست که معاملات آن در بورس اوراق بهادار انجام می‌شود. هدف از ایجاد این گواهی، کاهش خطرهای ناشی از خرید و فروش فیزیکی و حمل و نقل سکه است.
به زبان ساده، اگر کسی بخواهد سکه را از طریق بورس بخرد (در صورتی که کد بورسی داشته باشد) می‌تواند سکه بهار آزادی را در بورس خریداری کند.
گواهی سپرده سکه طلا
همچنین دارندگان سکه طلای بهار آزادی می‌توانند سکه‌های خود را به خزانه بانک رفاه تحویل دهند و در قبال آن یک قبض دریافت کنند. بعد از یک روز، این قبض به گواهی سپرده با نام و به نام دارنده سکه تبدیل می‌شود.
همانطور که بیان شد، این گواهی می‌تواند در بورس اوراق بهادار معامله شود. در صورتی که دارنده گواهی سکه درخواست کند، سکه به او در فاصله یک روز بعد از درخواست تحویل داده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
