آشنایی با درخت سرخدار و روش تکثیر آن (2 نکته مهم)

معرفی درخت سرخدار

سرخدار یک نوع درخت از خانواده سرخداریان (Taxaceae) است و به انگلیسی به آن English Yew می‌گویند. این گونه را می‌توان یک میراث زنده و اثر فوق‌العاده از جنگل‌های طبیعی شمال ایران دانست. سرخدار، به دلیل ارزش بالای زیستی و حفظ منابع ژنتیکی، یکی از درختان خاص و مهم در منطقه هیرکانی به شمار می‌رود و این درخت بخشی از تاریخ زمین‌شناسی ما نیز هست. متأسفانه، این گونه هم‌اکنون در خطر انقراض قرار دارد.

این درختی سوزنی برگ است و بومی مناطق غرب، مرکز و جنوب اروپا، شمال غربی آفریقا، بخش‌های غربی آسیا و شمال ایران می‌باشد.

سرخدار در جنگل‌های شمال ایران، از بلندی‌های افرا تخته گرگان و پونه‌آرام گرگان گرفته تا جنگل‌های نهارخوران و سوادکوه و همچنین در دره‌ها و پرتگاه‌های گیلان، مازندران و گرگان همراه سایر گونه‌های جنگلی رشد می‌کند.

سرخدار درختی نادر است و به همین دلیل به این نام خوانده می‌شود چون چوب و میوه‌اش رنگ سرخ دارد. تنها چند جنگل در دنیا وجود دارد که این درختان را می‌توان در آن یافت، اما آنچه در مناطق گلستان می‌روید واقعاً ویژه است. حتی بزرگ‌ترین درختان سرخدار در نقاط دیگر دنیا با نمونه‌های گلستان قابل مقایسه نیستند.

در مازندران و گرگان، نام‌های محلی این درخت شامل «سرخدار، سرخه‌دار و سخدار» است و در علی‌آباد کتول به نام «سوختال» و در رودسر و آستارا به نام «سیردار» شناخته می‌شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که این درخت ۱۹۰ میلیون سال عمر دارد و انسان‌های اولیه از برگ‌های آن نوعی سم تولید می‌کردند. احتمالاً واژه «سم» در زبان لاتین (toxin) از نام این درخت نشأت گرفته است. این درخت عمر طولانی دارد و در بریتانیا نمونه‌هایی که ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال عمر دارند نیز وجود دارد.

کاربردهای درخت سرخدار

امروزه در فرانسه، یک شرکت بزرگ نهالستان‌هایی از این درخت ایجاد کرده که به یک شرکت داروسازی مربوط می‌شود. این شرکت در تولید ماده‌ای به نام تاکسول فعالیت دارد که در درمان بعضی از سرطان‌ها استفاده می‌شود. همچنین، سه شرکت بزرگ دیگر در آمریکای شمالی تنها به کشت نهال سرخدار مشغول هستند و میلیون‌ها نهال تولید می‌کنند.

این درخت در جنگل‌های شمال ایران، به ویژه در بلندی‌های افرا تخته علی‌آباد کتول، پونه‌آرام گرگان، دامنه‌های جنگل‌های قلعه میران رامیان، جنگل نهارخوران و همچنین در سوادکوه و دره‌ها و پرتگاه‌های گیلان، مازندران و گرگان یافت می‌شود. دکتر جزیره‌ای در سال ۱۹۶۵، جامعه Fageto-Taxetum سرخدار را در جنگل‌های مازندران و گرگان مورد مطالعه قرار داد.

گیاه شناسی سرخدار

سرخدار، درختی سوزنی برگ است و پوست آن فلس‌دار است. چوب درون آن دارای رنگ قرمز مثل رنگ شاه بلوط است و برگ‌هایش همیشه سبز و دائمی می‌باشند که قسمت پایینی آن‌ها درخشان و براق است.

ارتفاع این درخت بین ۹ تا ۳۰ متر و قطر آن تا ۳ متر می‌رسد. رشد آن بسیار کند بوده و سالانه به اندازه ۱۰ سانتیمتر بالا می‌آید. این درخت برای رسیدن به ارتفاع نهایی خود به ۲۰ تا ۵۰ سال زمان نیاز دارد. طول برگ‌های آن ۲ تا ۳ سانتیمتر و عرض آن نیز ۲ تا ۳ میلیمتر می‌باشد.

گل‌های این گیاه بدون کاسه و جام هستند و به دو نوع نر و ماده بر روی دو پایه جداگانه ظاهر می‌شوند. گل‌های نر دارای ۴ تا ۱۲ پرچم فشرده و گل‌های ماده به شکل یک جوانه کوچک تنها یک تخمک برهنه درون یک محفظه بیضی شکل دارند که به تدریج گوشت‌دار و قرمز رنگ می‌شود و ظاهری شبیه به میوه بسته پیدا می‌کند.

در طبیعت، جوانه‌هایی از اطراف ریشه آن به بیرون می‌زند که در سایر سوزنی‌برگان کمتر مشاهده می‌شود و چوب آن فاقد ماده رزین است.

میوه نوع ماده سرخدار قرمز رنگ و نوع نر آن زرد رنگ است که هر دو غیرسمی می‌باشند. بذرهای سرخدار توسط پرندگانی مانند قرقاول پخش می‌شوند و سنجاب‌ها نیز در انتشار بذرهای سرخدار کمک می‌کنند.

برگ‌ها، ساقه‌ها و دانه‌های این گیاه حاوی ماده‌ای سمی به نام تاکسین هستند که به عنوان یک آلکالویید بسیار خطرناک محسوب می‌شود و می‌تواند در درمان سرطان از آن استفاده کرد. چوپان‌ها به خاطر سمی بودن این گیاه، از قطع آن پرهیز می‌کنند و امروزه فقط در منطقه‌ای به نام کیاسر در ناحیه خزری دیده می‌شود.

ایران دانه‌های این گیاه و قسمت‌های دیگرش را به خاطر خاصیت ضد سرطانی آن به آمریکا صادر می‌کند و در مقابل قرص‌هایی که جلوگیری‌کننده از رشد سلول‌های سرطانی است را با قیمت بالا خریداری می‌نماید.

شرایط نگهداری درخت سرخدار

نور: درخت سرخدار به سایه علاقه‌مند است و بهتر است در محیطی با سایه یا نیم‌سایه قرار گیرد.

آبیاری:این درخت به آبیاری متوسط نیاز دارد.

خاک:خاک مناسب برای این گیاه شامل خاک‌های ماسه‌ای، لومی، گچی یا شنی مرطوب و با زهکشی خوب است.

دما: دمای مناسبی حدود ۱۶ درجه سانتیگراد برای این درخت است.

کاربرد سرخدار در طب سنتی

میوه بدون دانه این گیاه خواص نرم‌کننده، ضد سرفه و ملین دارد و برای درمان سرفه‌های مزمن، سیاه سرفه و دفع سنگ کلیه کمک می‌کند. استفاده از محصولات این گیاه برای درمان بیماری‌هایی مانند رماتیسم، زردی، بهبود قاعدگی، نرمی استخوان، اسکوربوت، بیماری صرع و دیفتری نیز توصیه می‌شود.

روش تکثیر درخت سرخدار

این گیاه می‌تواند از طریق کاشت بذر و قلمه زدن تکثیر شود. بذر این گیاه در مرداد ماه به بلوغ می‌رسد و فرایند جوانه زدن آن ممکن است گاهی ۲ تا ۳ سال طول بکشد.

بذرهایی که تحت استرس‌های دمایی قرار بگیرند، با گرم کردن به مدت یک ساعت در دمای ۳۰ درجه سانتیگراد و سپس یک ساعت در دمای منفی ۵ درجه سانتیگراد به مدت ۲۴ ساعت می‌توانند درصد جوانه‌زنی بیشتری داشته باشند.

وزن هزار دانه بذر خالص این گیاه حدود ۵۰ گرم است. معمولاً نهال‌های به‌دست‌آمده از بذر را به مدت ۲ تا ۳ سال در خزانه نگهداری می‌کنند و سپس به زمین اصلی منتقل می‌کنند.

بیشتر بخوانید: