آیا حریم نخستین مسجد اسلامی ایران می شکند؟ (+ تصاویر)
وضعیت حریم شهر باستانی استخر، که به باور بسیاری از باستان‌شناسان میزبان یکی از نخستین مساجد ساخته شده در ایران است، در سال‌های اخیر به یکی از دغدغه‌های اصلی فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی تبدیل شده است. اگرچه پاسخ قطعی به پرسش «آیا حریم این مسجد شکسته شده است؟» نیازمند بررسی‌های دقیق حقوقی و فنی است، اما شواهد و گزارش‌های موجود، به‌ویژه در اواخر سال ۲۰۲۴ میلادی، از بروز تخلفات و فعالیت‌های نگران‌کننده در این محدوده تاریخی خبر می‌دهند که زنگ خطری جدی برای این اثر منحصربه‌فرد محسوب می‌شود.
شهر تاریخی استخر که در نزدیکی تخت جمشید و نقش رستم در استان فارس واقع شده، دارای پیشینه‌ای غنی از دوران هخامنشی تا اوایل دوران اسلامی است. مسجدی که در این شهر قرار دارد، بر روی بقایای یک بنای ساسانی ساخته شده و به همین دلیل از اهمیت تاریخی و معماری فوق‌العاده‌ای برخوردار است. این کل مجموعه، شامل شهر باستانی و مسجد آن، دارای عرصه و حریم مشخص و ثبت‌شده‌ای است که هرگونه ساخت‌وساز و دخل و تصرف در آن بدون مجوز رسمی، غیرقانونی تلقی می‌شود.
جنجال ساخت استخرهای کشاورزی در حریم درجه یک
مهم‌ترین و جدیدترین مورد که نگرانی‌های گسترده‌ای را برانگیخت، به گزارش‌هایی در اواخر سال ۲۰۲۴ بازمی‌گردد که از صدور مجوز و ساخت دو استخر کشاورزی در حریم درجه یک و ممنوعه مجموعه میراث جهانی پارسه (تخت جمشید)، در نزدیکی تل آجری و شهر باستانی استخر، حکایت داشت.
به گفته سیاوش آریا، فعال و پژوهشگر میراث فرهنگی، این ساخت‌وسازها تخلفی آشکار از قوانین مصوب میراث فرهنگی است. بر اساس ضوابط، هرگونه پی‌کنی، درختکاری و ساخت‌وساز در حریم درجه یک ممنوع است، زیرا این اراضی حاوی لایه‌های باستان‌شناسی و آثار تاریخی ارزشمندی هستند. او تأکید کرد که در بازدید از محل ساخت این استخرها، انبوهی از سفال‌های تاریخی مربوط به دوره‌های هخامنشی، پسا هخامنشی و ساسانی مشاهده شده است که نشان‌دهنده اهمیت بالای این منطقه است. این اقدام نه تنها به خودی خود مخرب است، بلکه می‌تواند به رویه‌ای خطرناک برای دیگر زمین‌داران منطقه تبدیل شده و حفاظت از کل مجموعه را با چالشی جدی روبرو کند.
در مقابل این انتقادات، پایگاه میراث جهانی تخت جمشید در توجیه این اقدام، آن را تصمیمی مدیریتی برای جلوگیری از تعطیلی کشاورزی و حاصل یک «سَنتز» (ترکیب) برای رفع تناقضات موجود اعلام کرد. این پاسخ نتوانست فعالان میراث فرهنگی را قانع کند و آن‌ها این توجیه را «سفسطه‌آمیز» و تلاشی برای سرپوش گذاشتن بر یک تخلف آشکار دانستند. این تعارض دیدگاه میان فعالان و نهاد مسئول، خود گواهی بر وجود یک چالش جدی در حفاظت از حریم این آثار است.
سابقه‌ی تهدیدها و اقدامات حفاظتی
نگرانی‌ها در مورد حریم شهر استخر موضوع جدیدی نیست. در سال‌های گذشته نیز اخباری مبنی بر تهدید این محوطه منتشر شده بود:
- پروژه جاده‌سازی: در حدود سال ۲۰۱۲، قرار بود جاده‌ای جدید از کنار این شهر تاریخی عبور کند که با پافشاری کارشناسان و مسئولان وقت، این پروژه به ساخت یک پل هوگذر (دوپل) تغییر یافت تا از آسیب مستقیم به محوطه جلوگیری شود.
- رهاشدگی و فرسایش: گزارش‌های متعددی در طول سالیان از وضعیت نامناسب نگهداری آثار سنگی کاوش‌شده در محوطه استخر و رها شدن آن‌ها در معرض فرسایش طبیعی خبر داده‌اند.
- حفاری‌های غیرمجاز: به دلیل اهمیت تاریخی منطقه، همواره خطر حفاری‌های غیرمجاز توسط سودجویان وجود داشته است.
در پاسخ به این تهدیدها، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اقداماتی را در دستور کار قرار داده است. در اواخر سال ۲۰۲۴ و اوایل سال ۲۰۲۵، اخباری مبنی بر راه‌اندازی و تقویت سیستم حفاظت الکترونیک و روشنایی در شهر باستانی استخر منتشر شد. همچنین، وزیر میراث فرهنگی در بازدید از این منطقه بر لزوم تسریع در کاوش‌های باستان‌شناسی، تقویت حفاظت فیزیکی و پیگیری ثبت جهانی این مجموعه تأکید کرد. این اقدامات نشان‌دهنده آگاهی مقامات از اهمیت و آسیب‌پذیری این محوطه است.
نتیجه‌گیری: حریمی در معرض خطر
با جمع‌بندی اطلاعات موجود می‌توان گفت که اگرچه ممکن است حریم مسجد تاریخی استخر به طور کامل «شکسته» نشده باشد، اما قطعاً در معرض تهدید جدی قرار دارد و تخلفاتی در آن صورت گرفته است. ساخت استخرهای کشاورزی در حریم درجه یک، بارزترین نمونه از این تعرضات است که نشان‌دهنده نوعی تسامح یا تفسیر متفاوت از قوانین حفاظتی توسط نهادهای مسئول است.
حفاظت از چنین محوطه باستانی پیچیده‌ای که دربرگیرنده دوره‌های مختلف تاریخی و گذار از ایران باستان به دوران اسلامی است، نیازمند عزم ملی، بودجه کافی، نظارت دقیق و اجرای بدون اغماض قوانین است. در حالی که اقداماتی نظیر نصب سیستم‌های حفاظتی الکترونیکی گامی مثبت تلقی می‌شود، اما صدور مجوز برای ساخت‌وساز در حریم ممنوعه، این تلاش‌ها را زیر سؤال برده و آینده یکی از مهم‌ترین اسناد هویت تاریخی و مذهبی ایران را در هاله‌ای از ابهام فرو می‌برد. جامعه مدنی و کارشناسان مستقل همچنان نگران هستند که این تخلفات، راه را برای آسیب‌های جبران‌ناپذیر به این میراث گران‌بها هموار سازد.
