خواص بارهنگ در طب سنتی (2 نکته مهم)

فواید دارویی دانه های بارهنگ

خواص بارهنگ برای سلامتی ، به گزارش رضیم : این گیاه در نقاط مختلف رشد می‌کند و انواع مختلفی دارد. معمولاً از دانه‌های این گیاه استفاده می‌شود. این گیاه برای مشکلات تنفسی مفید است و یکی از گیاه‌های لعاب دار و سرشار از ماده سافورین به شمار می‌رود. دانه‌های آن را در آب خیس می‌کنند. این گیاه عوارض جانبی ندارد و برگ‌های آن هم بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و خاصیت ضدعفونی کننده دارد. همچنین دانه‌های این گیاه هم خواص ضدعفونی کننده و همچنین خلط‌آور خوبی برای سیستم تنفسی هستند. در زبان فارسی به این گیاه و دانه‌های آن «بارهنگ» می‌گویند و در بعضی از مناطق ایران به آن «بار تنگ» و در تبریز «تخم بیزوشا» هم گفته می‌شود. در کتاب‌های طب سنتی به نام‌های «بار تنگ» و یا نام عربی آن «لسان الحمل کبیر» ذکر شده است. به زبان فرانسوی به آن Plantain ، Plantain majeur و Grand plantain می‌گویند و به زبان انگلیسی Plantain و plantain Larger نامیده می‌شود. در هند در ایالت بمبئی نیز به این گیاه «بار تنگ» می‌گویند. این گیاه از خانواده Plantaginaceae است و نام علمی آن Plantago major L. می‌باشد. نوع دیگری به نام Plantago asiatics L. نیز در بعضی منابع به عنوان معادل بارهنگ یا لسان الحمل کبیر ذکر شده است.

تاریخچه گیاه دارویی و درمانی بارهنگ

بارهنگ از زمان‌های قدیم در دسترس بشر بوده و در کشاورزی استفاده می‌شده است. رشد گونه‌های خاصی از بارهنگ، به همراه حضور انسان در مناطق مختلف (به ویژه مستعمرات اروپایی) بیشتر شده است. سرخ‌پوستان آمریکای شمالی و مائوری‌های نیوزلند بارهنگ را “پای مرد انگلیسی” می‌نامند؛ چراکه رشد آن از نواحی مربوط به مستعمرات انگلیسی شروع شده است. دانه بارهنگ در تفاله مالت (که قبلاً به عنوان کود استفاده می‌شد) و پشم صادر شده به انگلیس دیده می‌شود و استفاده از آن در خوراک پرندگان رایج است. مخلوطی از دانه‌های آسیاب شده بارهنگ و روغن به صورت موضعی برای کاهش التهاب استفاده می‌شود. همچنین مخلوط جوشانده آن با عسل برای درمان گلو درد به کار می‌رود. استفاده از دانه و کلوئید تصفیه شده بارهنگ در محصولات مسهل تجاری و عرضه شده به صورت فله‌ای رایج است.

ترکیبات مهم بارهنگ

این ترکیبات شامل ایریدوئید گلوکزید مانند آکوبین (رینانتین)، موسیلاژ به میزان حدود 5/6 درصد که شامل حداقل چهار پلی ساکارید است، تانن‌ها، کومارین مانند آسکولتین، فلاونوئیدهایی مثل آپی ژنین، اسید سیلی سیک به میزان حداقل یک درصد، و املاح روی و پتاسیم در ترکیبات شیمیایی گیاه بارهنگ وجود دارد. همچنین یک گلیکوزید به نام اوکوبین و موادی مانند پلانتاژین و ساپونین در آن موجود است. در دانه بارهنگ، مقدار زیادی مواد گلوتینی، اسید پلانتئونولیک، اسید سوکسینیک، آدنین، کولین، اکوبین و هولوزید پلانتئوز وجود دارد و دانه بارهنگ حدود 10 درصد مواد روغنی دارد. روغن بارهنگ زرد رنگ است و بویی مطبوع و طعمی شبیه به روغن گردو دارد. طبق منابع مختلف از جمله ذخیره‌ی خوارزمشاهی، صیدنه ابوریحان بیرونی، قانون ابوعلی سینا، الابینه عن حقایق‌الادویه ابومنصور هروی و تحفه حکیم مؤمن، طبع بارهنگ سرد و خشک در درجه‌ی دوم است. همه‌ی قسمت‌های گیاه بارهنگ شامل برگ، ریشه و دانه‌ی آن کاربرد دارویی دارند؛ با این حال، برگ و ریشه آن بیشتر به صورت موضعی و دانه بارهنگ بیشتر به صورت داخلی استفاده می‌شود. بارهنگ، اثر قابض و نرم کنندگی دارد و به عنوان تب‌بر، تصفیه کننده‌ی خون، آرام‌کننده و کم کننده‌ی تحریکات مجاری تنفسی و ادراری شناخته شده است.

خاصیت دارویی و درمانی بارهنگ از دیدگاه طب سنتی برای سلامت بدن

بارهنگ در درمان مشکلاتی مانند آسم، آمفیزم، اسهال‌های ساده و صفراوی، خون‌ریزی‌های گوارش، ورم مخاط دهان، درد دندان و حتی گوش مؤثر است. برگ‌های تازه‌ی بارهنگ خاصیت ضدباکتریایی قوی دارند؛ بنابراین برای بهبود زخم‌ها و جراحات و نواحی ملتهب بدن استفاده می‌شود. مالیدن برگ تازه و تمیز بارهنگ بر روی زخم‌ها، علاوه بر اینکه آنها را از چرکی شدن محافظت می‌کند، باعث بهبود نیز می‌شود. همچنین مصرف این گیاه می‌تواند برای زخم‌های کهنه و چرکی نیز مفید باشد و سبب خروج چرک و بهبودی آنها شود. برای متوقف کردن خون‌ریزی و کاهش درد ناخن (عقربک)، مشکلات پوستی و جوش‌های صورت و همچنین کاهش ورم صورت ناشی از آبسه دندان نیز به کار می‌رود. دانه بارهنگ خاصیت قابض، محرک، تب‌بر، معرق و مدر دارد و…
“`

بارهنگ به عنوان درمانی برای اسهال خونی شناخته می‌شود. علاوه بر این، برای مشکلات کلیوی، کولیک، بیماری‌های مالاریا، سرفه، آسم برونشیتی و خون‌ریزی هم کاربرد دارد. استفاده از برگ‌های تازه بارهنگ برای پانسمان زخم‌ها می‌تواند به بهبودی آن‌ها کمک کند.

برای تهیه محلول شستشوی چشم، جوشانده برگ بارهنگ را با گل‌های اکلیل‌المملک (یونجه باغی زرد) و گل گندم ترکیب می‌کنند. به این ترتیب 10 گرم از برگ بارهنگ و مقدار کمی از محصولات گل‌دار ذکر شده را در 150 گرم آب جوش دم می‌کنند که برای درمان ورم ملتحمه بسیار مؤثر است. همچنین برای بیماری‌های ریوی، برگ‌های تمیز بارهنگ را روی پارچه‌ای تمیز پهن کرده و خشک می‌کنند، سپس آن‌ها را خرد کرده و شیره‌اش را می‌گیرند. به این شیره، هم‌وزن آن عسل اضافه کرده و به مدت ۲۰ دقیقه دم می‌کنند. این نوشیدنی برای بیماری‌های ریوی فایده دارد.

از ترکیب 10 درصد پودر برگ بارهنگ با وازلین، می‌توان پمادی تهیه کرد که مالیدن آن روی زخم‌های عفونی و دردناک باعث بهبودی سریع آن‌ها می‌شود. همچنین کمپرس برگ‌های تازه و خرد شده بارهنگ می‌تواند برای کاهش ورم‌ها، نقاط ضایعه‌دار و التیام زخم‌های عفونی و سوختگی‌ها مفید باشد. مصرف عصاره تخم یا لعاب بارهنگ نیز به بهبودی زخم‌های روده‌ای و درمان خون‌ریزی بواسیر کمک می‌کند. به علاوه، تخم بارهنگ برای درمان خون‌ریزی‌های ریوی و وجود خون در ترشحات بدن، همچنین مشکلات کبد، زردی و برگرداندن غذا از معده به مری مؤثر است. جوشانده تخم بارهنگ نیز برای کاهش التهاب در دستگاه ادراری، به ویژه در حالات خون‌ریزی ادراری، مفید است و غرغره کردن عصاره بارهنگ در کاهش ورم لوزه‌ها و خون‌ریزی لثه مؤثر است.

مضمضه کردن دم‌کرده ریشه یا آب برگ بارهنگ برای کاهش ورم مخاط دهان و تسکین درد دندان توصیه می‌شود. برای تهیه جوشانده، 80 تا 100 گرم از برگ یا ریشه بارهنگ را در یک لیتر آب می‌جوشانند و بعد از صاف کردن، روزی ۳ تا ۴ فنجان می‌نوشند. یکی از کاربردهای مهم تخم بارهنگ، استفاده آن در داروی ترکیبی چهار تخم لعابی است. این دارو به عنوان تسکین‌دهنده سرفه‌های خشک و سردرد، همچنین برای بهبود خشکی و خارش گلو کاربرد دارد. این ترکیب شامل تخم بارهنگ، قدومه، به‌دانه و تخم مرو (یا تخم شربتی) است و عموماً در آب جوشیده خیس می‌شود تا ماده‌ای ژله‌ای به دست بیاید که به کاهش التهاب گلو و سرفه‌های شدید کمک می‌کند. اثر این دارو در مقایسه با شربت‌های اکسپکتورانت نیز بیشتر می‌باشد.

طرز و میزان مصرف بارهنگ

برای تهیه دم‌کرده ۲ تا ۴ گرم برگ خرد یا پودر شده، یک لیوان آب سرد روی آن می‌ریزید و می‌گذارید تا جوش بیاید. بعد از جوشیدن، حرارت را کم کنید و ۱۰ دقیقه صبر کنید. سپس محصول را صاف کنید و میل کنید. فرآورده‌های گیاهی برگ بارهنگ معمولاً به صورت تی بگ یک گرمی موجود هستند و داروهای گیاهی به شکل قطره یا شربت هم برای سرفه و خلط‌آور در بازار وجود دارند. منابع مختلف مصرف روزانه ۵ تا ۱۵ گرم دانه را توصیه کرده‌اند. دانه‌ها را در نصف استکان آب مخلوط کرده، سپس مصرف کنید.

عوارض جانبی بارهنگ

در حد مصرف دارویی، برگ و دانه بارهنگ عموماً عارضه‌ای ندارند.

نکات ضروری در مصرف بارهنگ

1- در هنگام مصرف بارهنگ، باید مایعات به مقدار زیاد بنوشید تا موسیلاژ روی سطح دانه‌ها به خوبی آب جذب کند و متورم شود و از متراکم شدن در معده و روده جلوگیری شود.

2- مصرف بارهنگ در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود؛ زیرا روغن دانه که مشابه روغن خردل است، ممکن است رحم را تحریک کند و ایجاد مسهلی کند که مشکل‌ساز باشد.

3- ممکن است روغن دانه باعث حساسیت، التهاب و درماتیت در برخی افراد شود.

4- دانه‌های بارهنگ در بازار ایران ممکن است مربوط به نوع دیگری با نام بارهنگ کبیر باشد که برگ‌های بزرگ و پهنی دارد و روی سطح زمین قرار گرفته است.

5- طبق کتاب “گیاهان دارویی سنتی ایران” تألیف دکتر غلامرضا امین، مخلوطی از دانه‌های بارهنگ، قدومه، تخم مرو و به دانه به نام “چهار تخمه” تهیه می‌شود که در طب عمومی به عنوان نرم کننده سینه و برطرف کننده سرفه و خارش‌های گلو مصرف می‌شود.