ریشه زنی فرش چیست؟ روش های ریشه زنی فرش دستباف و ماشینی
فرش، به‌ویژه فرش دستباف، یکی از نمادهای فرهنگ و هنر ایرانی است که نه تنها به‌عنوان یک وسیله کاربردی، بلکه به‌عنوان یک اثر هنری و سرمایه ماندگار شناخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین مراحل نگهداری و افزایش طول عمر فرش، ریشه زنی فرش است که نقش کلیدی در حفظ استحکام، زیبایی و ارزش آن دارد.
ریشه فرش، همان نوارهای نخ یا تارهای اضافه‌ای است که در انتهای فرش قرار دارند و علاوه بر جنبه تزئینی، به تثبیت بافت فرش کمک می‌کنند. ریشه زنی فرش، فرآیندی است که طی آن این ریشه‌ها مرتب، محکم و زیبا می‌شوند. چه برای فرش‌های دستباف سنتی و چه برای فرش‌های ماشینی، این مرحله اهمیت ویژه‌ای دارد و مستقیماً بر دوام و ظاهر فرش تاثیر می‌گذارد.
در این مقاله، ما به‌طور کامل به موضوع ریشه زنی فرش می‌پردازیم، انواع روش‌های ریشه زنی را بررسی می‌کنیم و نکات کاربردی برای نگهداری، ترمیم و زیباسازی ریشه‌ها را ارائه خواهیم داد. هدف ما این است که شما پس از مطالعه این مقاله، نه تنها با مفهوم ریشه زنی فرش آشنا شوید، بلکه قادر باشید بهترین روش‌ها را برای فرش خود انتخاب و اجرا کنید.
ریشه فرش چیست و چه عواملی باعث پوسیدگی آن می‌شود؟
قبل از اینکه به روش‌های ریشه‌زنی فرش بپردازیم، باید بدانیم ریشه چیست و چه تاثیری بر استحکام فرش دارد و چه عواملی می‌تواند سبب پوسیدگی آن شود؟ ریشه در واقع همان تارهای نازکی است که معمولاً سفید رنگ است و از دو طرف فرش بیرون زده و ادامه تار و چله فرش محسوب می‌شود. به طور کلی فرش یکی از آسیب‌پذیرترین وسایل خانه است.
قرار گرفتن فرش در زیر نور مستقیم خورشید و همچنین شستن آن با مواد شوینده شیمیایی، دو عاملی هستند که باعث می‌شوند فرش زودتر از انتظار دچار پوسیدگی شود. ریشه که معمولاً از جنس پنبه است، بیشتر از سایر قسمت‌های فرش تحت تأثیر این عوامل قرار می‌گیرد. در این بین، سلامت بافت اصلی فرش بیشتر به سلامت ریشه‌ها بستگی دارد.
اصطلاح ریشه‌زنی که بین فروشندگان فرش رایج است، به فرآیند ترمیم ریشه‌های پوسیده و آسیب‌دیده اشاره دارد. ریشه‌زنی فرش دستباف و ماشینی نیاز به تجربه و تخصص زیادی دارد. بنابراین اگر فرش با ارزش و مگر بی‌توجهی آسیب دیده، توصیه می‌کنیم برای ترمیم آن حتماً از یک شخص متخصص در این زمینه استفاده کنید.
زیرا ریشه‌زنی فرش به تجربه و همچنین ابزارهای خاصی نیاز دارد که معمولاً در دسترس عموم نیست. متخصصان برای ترمیم ریشه، آن را از جایی که به بافت اصلی متصل است با قیچی جدا کرده و دوباره ریشه‌دوختی را انجام می‌دهند.
تفاوت ریشه در فرش دستباف و ماشینی
| ویژگی | فرش دستباف | فرش ماشینی |
|---|---|---|
| جنس ریشه | معمولاً از همان نخ تار فرش | اغلب از الیاف مصنوعی و مقاوم |
| طول عمر | بالاتر و قابل ترمیم | کمتر، ممکن است در اثر شستشو خراب شود |
| نقش تزئینی | بسیار مهم و جزء هویت فرش | بیشتر جنبه تزئینی دارد |
| روش ریشه زنی | با دست و ابزارهای سنتی | با دستگاه‌های مخصوص و ماشینی |
اهمیت ریشه زنی فرش
ریشه زنی فرش، فقط یک مسئله زیبایی نیست. این کار تاثیرات گسترده‌ای بر طول عمر، مقاومت و حتی ارزش مالی فرش دارد. مهم‌ترین دلایل اهمیت ریشه زنی عبارتند از:
-
جلوگیری از پوسیدگی و فرسودگی: ریشه‌های شل یا نامرتب می‌توانند باعث باز شدن گره‌ها و آسیب به بافت شوند.
-
حفظ ارزش فرش: فرش‌های دارای ریشه سالم و مرتب، ارزش بالاتری در بازار دارند، به‌ویژه فرش‌های دستباف اصیل.
-
تسهیل در شستشو و نگهداری: ریشه‌های مرتب، از گره خوردن و در هم پیچیدن فرش هنگام شستشو جلوگیری می‌کنند.
-
زیبایی بصری: ریشه‌های تمیز و هم‌سطح به ظاهر فرش جذابیت می‌بخشند و حس نظم و ظرافت ایجاد می‌کنند.
انواع روش‌های ریشه زنی فرش
1. ریشه زنی دستی
ریشه زنی دستی یکی از قدیمی‌ترین و دقیق‌ترین روش‌ها برای فرش‌های دستباف است. در این روش، هر ریشه به‌صورت جداگانه بررسی و مرتب می‌شود.
مراحل ریشه زنی دستی:
-
بررسی وضعیت ریشه‌ها: ابتدا ریشه‌ها از نظر طول، استحکام و پارگی بررسی می‌شوند.
-
اصلاح طول ریشه‌ها: با قیچی مخصوص، ریشه‌ها به طول یکسان برش داده می‌شوند.
-
گره زدن و محکم کردن ریشه‌ها: برای جلوگیری از باز شدن ریشه، گره‌های نهایی زده می‌شود.
-
مرتب کردن و برس کشیدن: ریشه‌ها با برس نرم صاف و هم‌سطح می‌شوند.
مزایا: دقت بالا، امکان ترمیم ریشه‌های آسیب‌دیده، حفظ اصالت فرش.
معایب: زمان‌بر و نیازمند مهارت تخصصی.
2. ریشه زنی ماشینی
در فرش‌های ماشینی و حجم بالای فرش‌ها، از روش ریشه زنی با دستگاه استفاده می‌شود.
مراحل ریشه زنی ماشینی:
-
تنظیم دستگاه ریشه زنی: طول و تراکم ریشه‌ها در دستگاه تنظیم می‌شود.
-
جایگذاری فرش در دستگاه: فرش روی میز مخصوص قرار می‌گیرد تا ریشه‌ها صاف و هم‌تراز شوند.
-
برش و گره زنی اتوماتیک: دستگاه ریشه‌ها را به طول مناسب برش داده و گره می‌زند.
-
بازبینی و اصلاح نهایی: کارگر دستگاه، ریشه‌ها را بررسی و در صورت نیاز اصلاح می‌کند.
مزایا: سرعت بالا، یکنواختی ریشه‌ها، مناسب برای تولید صنعتی.
معایب: امکان آسیب به فرش حساس یا دستباف، کاهش امکان ترمیم دقیق.
نکات مهم در نگهداری و ترمیم ریشه فرش
جلوگیری از آسیب به ریشه‌ها
-
فرش را از کشیدن یا جمع کردن با ریشه‌ها جدا خودداری کنید.
-
هنگام شستشو، ریشه‌ها را به آرامی شانه کنید و از مواد شوینده ملایم استفاده کنید.
-
از قرار دادن فرش در مسیر عبور زیاد یا مناطق مرطوب که ریشه‌ها را آسیب می‌رساند، اجتناب کنید.
ترمیم ریشه‌های آسیب‌دیده
اگر ریشه‌ها آسیب دیده یا پاره شده‌اند، می‌توان آنها را ترمیم کرد:
-
ترمیم با همان نوع نخ: برای حفظ هماهنگی با فرش، بهتر است از همان جنس و رنگ نخ استفاده شود.
-
گره زدن مجدد: ریشه‌های شل را با گره زدن محکم کنید.
-
استفاده از چسب یا مواد محافظ: در بعضی فرش‌های ماشینی، استفاده از چسب مخصوص برای تثبیت ریشه توصیه می‌شود.
نمونه‌های عملی و تجربه‌های واقعی
-
یک خانواده در تهران، پس از ۲۰ سال استفاده از فرش دستباف خود، متوجه شد که ریشه‌های فرش شروع به باز شدن کرده‌اند. با ریشه زنی دستی، نه تنها فرش سالم شد، بلکه ظاهر آن تازه و نو شد.
-
کارخانه تولید فرش ماشینی، برای تضمین کیفیت صادراتی، از دستگاه‌های پیشرفته ریشه زنی استفاده می‌کند تا هر فرش قبل از بسته‌بندی، ریشه‌های یکنواخت و مرتب داشته باشد.
مراقبت از ریشه فرش و گام بعدی
ریشه زنی فرش، فراتر از یک عمل زیبایی، یک ضرورت برای حفظ کیفیت و طول عمر فرش است. فرقی نمی‌کند فرش دستباف باشد یا ماشینی؛ ریشه‌های مرتب و محکم، تضمین‌کننده دوام، زیبایی و ارزش مالی فرش هستند.
برای اینکه فرش شما همیشه در بهترین حالت باشد:
-
به‌صورت دوره‌ای ریشه‌ها را بررسی کنید.
-
در صورت آسیب، فوراً اقدام به ترمیم یا ریشه زنی کنید.
-
برای فرش‌های دستباف، ترجیحاً از ریشه زنی دستی و متخصص استفاده کنید.
-
فرش‌های ماشینی را با دستگاه‌های استاندارد و اصولی ریشه زنی کنید.
با رعایت این نکات، فرش شما نه تنها سال‌ها جلوه زیبای خود را حفظ می‌کند، بلکه ارزش آن نیز افزایش می‌یابد و به یک سرمایه هنری ماندگار تبدیل می‌شود.
ابزار مورد نیاز برای ریشه زنی فرش دستباف و ماشینی
برای ریشه‌زنی فرش‌های ماشینی و دستباف به ابزارهای زیر نیاز دارید:
نخ
برای ترمیم ریشه معمولاً از نخی استفاده می‌شود که نسبت به نخ چله کمی نازک‌تر است. این کار باعث می‌شود که قسمت ترمیم شده بعد از اتمام کار برآمدگی نداشته باشد و کسی متوجه ریشه ترمیم شده نشود.
نخ بطلمه یا کمکی
در فرآیند ریشه‌زنی برای اینکه کار به خوبی انجام شود و بافت فرش مستحکم‌تر گردد؛ علاوه بر نخ اصلی، از یک نخ کمکی استفاده می‌شود که معمولاً از جنس ابریشم یا نخ چله کاشان سه لا است.
سوزن
انتخاب سوزن مناسب نیز بر کیفیت ترمیم تأثیر مستقیم دارد. اگر سوزن مناسبی برای ریشه‌زنی انتخاب شود، به راحتی در بافت فرش فرو می‌رود و حرکت می‌کند. همچنین، سوزنی که ابعاد استاندارد دارد به راحتی نخ می‌شود. سوزن‌های مخصوص ریشه‌زنی در اندازه‌های مختلف تولید می‌شوند. هرچه سایز سوزن بزرگتر باشد، اندازه‌اش نازک‌تر است. برای ترمیم ریشه فرش‌های بافت ظریف حتماً باید از سوزن‌های سایز بزرگ یا نازک استفاده شود.
روش‌های اصلاح ریشه یا ریشه زنی فرش ماشینی و دستباف
سه روش مختلف برای ترمیم ریشه انواع فرش وجود دارد که در ادامه به…
به صورت مجزا توضیح‌شان می‌دهیم.
روش بطلمه
روش بطلمه بهترین روش برای ترمیم ریشه‌های آسیب‌دیده فرش‌های ریز بافت و مقاوم است. به طور کلی، اگر فرشی با بافت سفتی دارید که سوزن به سختی وارد آن می‌شود، بهتر است از این روش برای ترمیم ریشه‌هایش استفاده کنید. مراحل ریشه‌زنی با روش بطلمه به شرح زیر است:
- ابتدا فرش را به سمت پایین و به پشت روی زمین بگذارید.
- سر ریشه‌ها را تمیز کرده و اضافه‌های آنها را ببرید.
- برای قسمت آسیب‌دیده، یک سطح شیب‌دار قرار دهید و فرش را با میخ ثابت کنید. دقت کنید که فرش چروک نشود. تعداد میخ‌ها بستگی به میزان آسیب دارد.
- نخ چله را به میخ اول گره بزنید.
- سوزن مناسبی را با نخ بطلمه نخ کرده و از چند ردیف پایین‌تر از محل آسیب به صورت اریب وارد بافت فرش کنید.
- سوزن را از چند ردیف پایین‌تر از اولین ریشه‌ای که باید ترمیم شود خارج کنید.
- از همان قسمت قبلی دوباره سوزن را داخل بافت فرش کنید و در کنار نخ چله از داخل گره‌ها رد کرده و از لبه فرش خارج کنید.
- برای محکم‌کردن دوخت، نخ بطلمه را دور نخ چله‌ای که به میخ گره زده‌اید بپیچید و دوباره سوزن را وارد ریشه کنید.
- بعد از اینکه سوزن را از چند ردیف بعد از چله دوم عبور دادید، سوزن را از فرش خارج کنید.
- این پروسه را تکرار کرده و سوزن را به صورت اریب به ردیف سوم وارد کنید و از لبه فرش خارج کنید.
- نخ اول چله که به میخ گره زده بودید را یک بار دور میخ بپیچید و سپس نخ بطلمه را دور آن بپیچید و داخل ریشه چهارم کنید.
- این مراحل را برای همه قسمت‌های آسیب‌دیده ریشه انجام دهید.
نکته مهم این است که بعد از ترمیم، نباید جای ورود و خروج سوزن مشخص باشد. به همین دلیل باید سوزن را به صورت اریب یا زیگزاگی در بافت فرش حرکت دهید.
ریشه زنی به روش بطلمه در فرش لول باف
در این نوع فرش، برای ریشه‌زنی با روش بطلمه، سوزن را از چند ردیف پایین‌تر از لبه فرش که ریشه آن آسیب دیده است، وارد می‌کنند و بعد از رد کردن آن در امتداد اولین تار، از لبه خارج می‌کنند. برای این کار نخی را رو به فرش به میخی گره می‌زنند و در هر مرحله نخ بطلمه را یک بار دور آن می‌پیچند.
سپس سوزن را از همان نقطه‌ای که خارج کرده‌اند دوباره به داخل فرش فرو کنند و نخ بطلمه را ادامه دهند. بعد سوزن را از چند ردیف بالاتر خارج کرده و از همان قسمت مجدداً وارد فرش کنند و این کار را به صورت اریب برای ردیف‌های بعدی تکرار کنند.
روش مغزی
در روش مغزی، فرش را مانند روش بطلمه آماده کرده و ریشه‌های آن را اصلاح می‌کنند.
روش متصل
در روش متصل، مراحل کار به صورت زیر است:
- ریشه قدیمی و آسیب‌دیده را با قیچی جدا می‌کنند.
- سپس ریشه جدید را با نخ ویژه‌ای به نام چله به یراقآلات متصل می‌کنند.
- تعداد پایه‌هایی که برای چسباندن ریشه به فرش استفاده می‌کنند اهمیت زیادی دارد.
- برای اینکه ریشه شل نشود، فرش را مانند روش اول با میخ روی میز ثابت نگه می‌دارند.
همان‌طور که می‌بینید، روش ریشه‌زنی فرش مانند سایر روش‌های ترمیم و اصلاح نیاز به تخصص دارد. بنابراین اگرچه این مطلب یک راهنمای خوب است، اما توصیه می‌کنیم برای اصلاح این بخش از فرش‌تان خودتان دست به کار نشوید. زیرا ممکن است به بافت اصلی فرش آسیب بزنید.
