درخت گز و شرایط رشد آن
گز درختچه‌ای است که در مناطق بیابانی و زمین‌های شور رشد می‌کند. این گیاه بیشتر در نقاطی که آب شور و قلیایی وجود دارد، مانند کنار رودخانه‌های خشک و آبراهه‌ها دیده می‌شود. گز یک گیاه مقاوم به کم‌آبی و شرایط سخت بیابانی به حساب می‌آید و در فصل‌های بهار و پاییز گل‌های قرمز زیبایی در انتهای شاخه‌هایش می‌زند.
زمین‌هایی که شوری دارند و خاک مرطوبی دارند یا تحت تاثیر حرکت آب‌های فصلی رودخانه‌ها قرار دارند، مکان‌های مناسبی برای رشد درختچه گز به حساب می‌آید. این گیاه می‌تواند در انواع خاک‌ها، از خاک‌های شنی و رسی گرفته تا زمین‌های سیلابی با خاک‌های عمیق یا نیمه عمیق، رشد کند. ارتفاع رویشگاه این درختچه بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ متر از سطح دریا است.
درخت گز معمولاً در کنار سایر گیاهان شوری مانند اشنان، آنابازیس و علف شور، اجتماعات طبیعی را تشکیل می‌دهد. گز با ایجاد تپه‌های اطراف خود به حفاظت از خاک در مناطق شور و بیابانی کمک می‌کند. شاخه‌های متراکم این درختچه، شکل منحصر به فردی به آن می‌دهد. گز می‌تواند از طریق قلمه‌زنی و جدا کردن پاجوش‌ها نیز تکثیر شود.
دامنه انتشار درخت گز
در ایران، درخت گز بیشتر در زمین‌های شوره‌زار و مناطق خشک و نیمه خشک می‌روید. به ویژه در مسیر بین تهران تا اصفهان، کاشان، یزد، شیراز، کرمان و شهداد و تا زاهدان و بندر عباس، و همچنین در گتوند، خوزستان، و مناطق شمالی خراسان مانند اترک، بجنورد و شیروان مشاهده می‌شود. حداقل ارتفاع آن در بهرام ۱۱۰۰ متر و حداکثر آن در کوه سیرج کرمان ۲۲۰۰ متر ثبت شده است.
مشخصات ظاهری درخت گز
این درخت کوچک معمولاً بین ۶ تا ۱۰ متر ارتفاع دارد و قطر آن به ۳۰ سانتیمتر می‌رسد. در برخی موارد، به دلیل ظهور پاجوش، به شکل درختچه در می‌آید. شاخه‌های آن زیاد و سخت است و برگ‌های آن کوچک و صاف با رنگ سفید مایل به گرد هستند. شکل برگ‌ها لوزی و تخم‌مرغی با انتهای تیز است. گل‌ها به صورت گروهی و کوتاه هستند، با برگه‌های نوک تیز که کمی بلندتر از پاپک گل است. گلبرگ‌های آن دارای شکل واژ تخم‌مرغی و کشیده است.
این گیاه دارای پنج پرچم در گل خود است و قاعده میله آن کمی گشاد می‌شود. چوب آن محکم و شکننده است و رنگ بیرونی آن سفید و رنگ درونی آن سرخ می‌باشد که در کارهای نجاری کاربرد دارد. پوست گز مقداری تانن دارد و عسل یا گزانگبین که از این گیاه استخراج می‌شود، می‌تواند شامل ۵۵ درصد ساکارز، ۲۵ درصد لولز و ۲۰ درصد کستروز باشد. نام‌های دیگر آن شامل گزانگبین به زبان کردی و طرفا در زبان عربی است، در حالی که معمولاً شهد آن انگبین نامیده می‌شود.
گیاه‌شناسی درخت گز
درختچه گز به شکل درخت یا درختچه است که برگ‌های آن کوچک و سوزنی شکل و پولک‌مانند است. این گیاه بیشتر در مناطق خشک، کنار آب‌های شور و زمین‌های شوره‌زار و در کنار رودخانه‌ها رشد می‌کند. گیاه گز انواع مختلفی دارد که برخی از آن‌ها مثل گز شاهی در جاهای متفاوتی دیده می‌شوند. این گیاه بسیار مقاوم است و در هر نوع آب و هوایی می‌تواند رشد کند. حتی در مناطق بلند و کوهستانی نیز به خوبی رشد می‌کند.
بهترین مکان برای رشد و تکثیر این گیاه، مناطق گرم و خشک بیابانی و خاک‌های شور است. گز در برابر تغییر دما نیز مقاومت خوبی دارد. همچنین، خاک لومی بهترین گزینه برای رشد این گیاه است. مناطق نزدیک به دریا، شن‌های ساحلی، و اطراف رودخانه‌ها نیز مکان‌های مناسبی برای رشد گیاه گز به شمار می‌روند. در کنار نهرها، زمین‌های شور و شنی و گودال‌های مرطوب نیز این گیاه به خوبی رشد می‌کند.
بیماری‌ها و آسیب‌های گیاه گز
الف- در فصل پاییز و زمستان، سرما باعث یخ زدن برگ‌های درختچه‌های گز می‌شود.
ب- موریانه‌ها از پوست شاخه‌های خشک گز تغذیه می‌کنند، اما به تنه اصلی درخت گز آسیبی نمی‌زنند.
ج- بادهای شدید ممکن است درختان گز را از ریشه درآورند. گاهی در اثر طوفان، تنه اصلی درخت به زمین می‌افتد، و در این حالت، به جای اینکه ساقه اصلی رشد کند، شاخه‌های فرعی به سمت بالا رشد می‌کنند.
د- آفت‌ها و بیماری‌های مهم گیاه گز شامل: پروانه برگ‌خوار، سرخرطومی گز، پسیل گز، پروانه تار عنکبوتی و شپشک گز هستند. همچنین سوسک‌های چوب‌خوار و تعدادی از قارچ‌ها هم باعث پوسیدن ریشه گیاه گز می‌شوند.
کاربردهای صنعتی درخت گز
درخت گز کاربردهای زیادی دارد و در صنایع مختلف و ساختمان‌سازی استفاده می‌شود و خواص درمانی بسیار بالایی دارد. برخی از کاربردهای آن شامل: می‌توان از آن در خمیر ترکیبی برای مخلوط کردن با خمیرهای با کیفیت استفاده کرد. همچنین، استفاده از خرده چوب گز به صورت ترکیب با سایر چوب‌ها یا به صورت خالص در تولید تخته‌های چوبی امکان‌پذیر است.
تنه‌های قطور و بلندی که از درخت گز به دست می‌آید، در ساخت سقف‌های اصطبل‌ها و آغل‌ها (به ویژه در مناطق کوهستانی)، داربست درختان مو، ورودی اتاق‌ها و درب‌های خانه‌ها به کار می‌رود و مردم روستایی هم در خرید و فروش این تنه‌ها فعالیت دارند. استفاده از درخت گز برای مصارف صنعتی از نظر اقتصادی مناسب است و در بهبود کیفیت چوب در زمان پرورش جنگل‌های گز هم موثر است. همچنین، استفاده از خرده چوب گز در تولید تخته چوب، چه به صورت ترکیب با چوب‌های دیگر یا تنها، در صورت اقتصادی بودن تولید خرده چوب، مناسب به نظر می‌رسد.
کاربردهای دارویی درخت گز
۱. طبع آن گرم و خشک است.
۲. برای درمان سرفه‌های کهنه، می‌توان از پوست این گیاه به همراه دارچین دمکرده و میل کرد.
۳. برای رفع درد معده، می‌توان ۴ گرم پوست گیاه را با شکر دمکرده و مصرف کرد.
۴. مزمزه کردن دمکرده این گیاه به سلامت دندان‌ها کمک می‌کند.
۵. برای کاهش دندان درد، پوست درخت گز را با سرکه مخلوط کرده و مزمزه کنید.
۶. استفاده از پوست کوبیده این گیاه با سرکه بوی بد لثه را کاهش می‌دهد.
۷. برای از بین بردن بوی بد بینی، پوست این گیاه را نرم کوبیده و فتیله‌ای به آن آغشته کرده و در بینی قرار دهید.
۸. برای درمان بواسیر، پوست این درخت را با دارچین دمکرده و بنوشید.
۹. دمکرده پوست این درخت با دارچین، ترشح زیاد اسپرم را برطرف می‌کند.
۱۰. برای دفع اخلاط خونی سینه، می‌توان از دمکرده این گیاه استفاده کرد.
۱۱. پوست این درخت برای طحال و کبد مضر است و باید با مصطکی مصرف شود.
۱۲. برای درمان اسهال، ۸ گرم پوست این درخت را در ۳۰۰ سی‌سی آب‌جوش دمکرده و روزی سه استکان بنوشید.
۱۳. خانم‌های باردار باید از مصرف گیاه گز بپرهیزند.
۱۴. جوشانده پوست این گیاه برای کنترل یرقان مفید است.
وجود درخت گز در مناطق خالی از پوشش گیاهی می‌تواند در کاهش وسعت بیابان‌ها موثر باشد. همچنین درخت گز می‌تواند به تثبیت خاک و جلوگیری از جابجایی آن کمک کند.
بیشتر بخوانید:
