مفهوم و معنی (قیاس مع الفارق) چیست ؟

معنای لغوی عبارت «قیاس مع الفارق»

برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید معنای لغوی این عبارت را متوجه شویم. عبارت «قیاس مع الفارق» یک ترکیب است که از ۳ کلمه عربی تشکیل شده که هر کدام معنی خاص خود را دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.

• 1. معنی «قیاس»

کلمه قیاس از فعل «قایس» به معنای «اندازه‌گیری» گرفته شده است. بنابراین، قیاس به معنی مقایسه، اندازه‌گیری و هماهنگی است. واژه «مقایسه» نیز مترادف آن است.

• 2. معنی «مع»

در زبان عربی، این واژه به عنوان یک حرف اضافه شناخته می‌شود و به معنی «با» یا «همراه» است.

• 3. معنی «فارق»

واژه فارق از فعل «فَرَقَ» به معنی جدا کردن است. همچنین به معنی تفاوت گذاشتن و جداکننده هم هست. بنابراین، مجموع معانی بالا، بیان‌گر این است که اصطلاح «قیاس مع الفارق» به معنی «مقایسه کردن دو چیز در شرایطی که بین آن‌ها تفاوتی وجود دارد» می‌باشد.

قیاس مع الفارق یا قیاس مع الفارغ

نحوی صحیح نوشتن این عبارت مطابق با معنای لغوی آن، «قیاس مع الفارق» است و نوشتن آن به شکل «قیاس مع الفارغ» نادرست است.

معنی اصطلاحی عبارت «قیاس مع الفارق» به طور کلی مشابه با معنای لغوی آن است. این عبارت در علم اصول و منطق به کار می‌رود و به معنای انتقال حکم یک موضوع به موضوع دیگر بدون وجود شباهت کامل بین آن دو موضوع است. در علم منطق، قیاس مع الفارق با اصطلاح «مغالطه تمثیل» شناخته می‌شود. برای دقت بیشتر در این مفهوم، آشنایی با مباحث علم منطق و اصول فقه نیز مفید است.

علم منطق چیست؟

علم منطق در واقع به ما آموزش می‌دهد که چگونه به طور صحیح و درست فکر کنیم. منطق به ما یاد می‌دهد که چطور از اشتباهات در زمینه فکر کردن جلوگیری کنیم. به عنوان مثال به استدلال منطقی زیر توجه کنید:

• همه دانش‌آموزان کلاس امسال در امتحان‌های نهایی قبول شده‌اند.
• علی جزء دانش‌آموزان کلاس است.
• بنابراین، علی در امتحان‌های نهایی قبول شده است.

این مثال یک نمونه ساده و صحیح از استدلال منطقی بود. البته، استدلال‌های منطقی می‌توانند بسیار پیچیده‌تر باشند. به همین خاطر، ما به علم منطق نیاز داریم تا از اشتباهات در استدلال دوری کنیم. در ادامه، برخی مثال‌ها از اشتباهات رایج در فکر کردن آورده شده است:

• در باز است.
• باز، پرنده است.
• بنابراین، در پرنده است.

این مثال از نظر ساختاری مشابه مثال قبلی است، اما نتیجه‌اش غلط است زیرا منطقی نیست. علم منطق به ما یادآوری می‌کند که اگر در استدلالی از کلمه‌ای با دو معنی مختلف استفاده کنیم، فقط باید آن کلمه را در یک معنا در تمام استدلال به کار ببریم. بر اساس این قانون منطقی، جمله صحیح استدلال به شکل زیر خواهد بود:

• در باز (Open) است.
• باز (Open) پرنده نیست.
• در نتیجه، در، پرنده نیست.

همانطور که دیدید، با استفاده از یکی از قوانین علم منطق توانستیم اشتباه در استدلال خود را اصلاح کنیم و نتیجه نیز کاملاً درست باشد.

تمثیل (قیاس) در علم منطق

تمثیل یا همان قیاس در علم منطق، انتقال حکم یک موضوع به موضوع دیگر به دلیل وجود شباهت کامل بین آن دو است.

مغالطه تمثیل (قیاس مع الفارق) در علم منطق

همان‌طور که قبلاً گفتیم، قیاس مع الفارق در علم منطق به نام مغالطه تمثیل شناخته می‌شود. این مغالطه به معنای انتقال و سرایت حکم یک موضوع به موضوع دیگر به علت وجود یک شباهت ظاهری است در حالی که از یک طرف تفاوت اساسی بین آن دو وجود دارد و مقایسه آن‌ها کاملاً اشتباه است.

است.

علم اصول فقه

علم اصول فقه، دانشی است که به ما می‌آموزد چگونه از منابع علمی در فقه استفاده کنیم. در این علم، ما بررسی می‌کنیم که چگونه می‌توانیم از آیات قرآن و روایت‌هایی که پیامبر اکرم (ص) و امامان نقل کرده‌اند، برای فهمیدن احکام فقهی بهره ببریم. به عبارتی دیگر، علم اصول فقه علمی است که علم فقه را تکمیل می‌کند.

قیاس در اصول فقه

قیاس در اصول فقه، به نوعی مشابه تمثیل در منطق است ولی محدود به موضوعات فقهی می‌باشد. در واقع، قیاس در این علم به معنای انتقال حکم فقهی یک موضوع به موضوع دیگر است، به شرط اینکه این دو موضوع شباهت‌هایی داشته باشند. به عنوان مثال، طبق روایتی از پیامبر اکرم (ص)، نوشیدن شراب حرام است. اما روایت مشخصی درباره نوشیدن آب جو وجود ندارد. با این حال، علما به دلیل شباهتی که آب جو با شراب از نظر خاصیت مست کنندگی دارد، حکم می‌کنند که آب جو هم حرام است. بنابراین، حکمی که درباره شراب صادر شده، به آب جو هم منتقل می‌شود، چراکه هر دو از نظر مست کنندگی شباهت دارند.

قیاس مع الفارق در علم اصول فقه

اگر در فقه، بین دو موضوع تنها یک شباهت ظاهری وجود داشته باشد و به طور کلی تفاوت عمده‌ای بین آن دو وجود داشته باشد، آن قیاس به نام قیاس مع الفارق شناخته می‌شود. برای مثال، همانطور که گفتیم، طبق روایتی از پیامبر اسلام (ص) نوشیدن شراب حرام است. حال اگر فردی بگوید که به دلیل شباهتی که بین آب انگور و شراب وجود دارد، آب انگور هم حرام است، این قیاس نادرست است. چون در اینجا تفاوت عمده‌ای وجود دارد: شراب مست کننده است و عقل را از بین می‌برد، در حالی که آب انگور چنین خاصیتی ندارد.

نتیجه :

با توجه به مطالب بالا، می‌توان گفت قیاس مع الفارق زمانی پیش می‌آید که کسی بخواهد چیزی را فقط به خاطر شباهت ظاهری‌اش با چیز دیگری، به یکدیگر شبیه کند و به اختلافات واقعی آن‌ها توجه نکرده باشد.