مهرگان، جشنی به درازای تاریخ ایران (+ تصاویر)
پاییز در ایران تنها یک فصل نیست؛ یک پالت رنگی باشکوه از زرد و نارنجی و ارغوانی است که طبیعت را در آغوش می‌گیرد و هوا را از خنکای دل‌انگیزی پر می‌کند. در دل همین فصل، زمانی که زمین سخاوتمندانه آخرین دستاوردهای خود را به کشاورزان پیشکش می‌کند، یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین جشن‌های جهان، مهرگان، از راه می‌رسد. این جشن، که قدمت آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد، تنها یک مراسم آیینی نیست، بلکه انعکاسی از جهان‌بینی عمیق ایرانیان باستان در ستایش دوستی، پیمان، عدالت و سپاس‌گزاری از نعمات الهی است.
مهرگان، جشن بزرگداشت «ایزد مهر» (میترا)، نماد پیمان، محبت و فروغ است. این جشن در نقطه مقابل نوروز، که بشارت‌دهنده رستاخیز بهاری است، قرار دارد و نماد به کمال رسیدن طبیعت و زمان برداشت محصول است. در روزگاری که زندگی مردم با گردش فصول و مهربانی زمین گره خورده بود، مهرگان فرصتی بود تا گردهم آیند، دست یکدیگر را به نشانه تجدید دوستی بفشارند و از آنچه داشتند، شکرگزاری کنند.
با ثبت جهانی «جشن مهرگان» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، این گنجینه باستانی بیش از پیش در کانون توجه جهانیان قرار گرفته است. این راهنمای جامع، شما را به سفری عمیق در تاریخ، اساطیر و آیین‌های این جشن باشکوه دعوت می‌کند تا با فلسفه و زیبایی‌های آن، از دوران باستان تا گردهمایی‌های امروزی، آشنا شوید و شاید شما نیز تصمیم بگیرید پاییز امسال را با گستردن سفره مهرگان، به گونه‌ای دیگر جشن بگیرید.
مهرگان چیست؟ ریشه‌های یک جشن ۴۰۰۰ ساله
برای درک عمق و اهمیت مهرگان، باید به هزاران سال پیش بازگشت، به زمانی که ایزدان و نیروهای طبیعت نقشی محوری در زندگی روزمره داشتند. فلسفه مهرگان بر سه پایه استوار است: ریشه‌های آیینی مرتبط با ایزد مهر، جنبه اساطیری و حماسی، و پیوستگی با طبیعت و کشاورزی.
ریشه‌های پیشازرتشتی و جایگاه ایزد مهر
پیش از آنکه زرتشت پیام خود را گسترش دهد، «مهر» یا میترا یکی از قدرتمندترین و محبوب‌ترین ایزدان در میان مردمان فلات ایران و فراتر از آن، در تمدن هند، بود. مهر، ایزد پیمان، قرارداد، دوستی و محبت بود. او چشم بینای اهورامزدا بر روی زمین، نگهبان نظم کیهانی (اَشا) و دشمن سرسخت دروغ و پیمان‌شکنی به شمار می‌رفت. هر عهدی که بسته می‌شد، مهر ضامن آن بود و از این رو، جایگاهی بسیار والا در مناسبات اجتماعی داشت. آیین میتراییسم، که بعدها تا قلب امپراتوری روم نیز نفوذ کرد، بر پایه پرستش همین ایزد شکل گرفت و مهرگان را می‌توان بزرگ‌ترین جشن پیروان این آیین دانست.
در کتاب مقدس زرتشتیان، اوستا، یکی از بلندترین و مهم‌ترین سرودها، «مهریَشت»، به ستایش ایزد مهر اختصاص دارد. در این یشت، مهر با هزار گوش و ده هزار چشم توصیف می‌شود که بر گردونه‌ای خورشیدسان در آسمان حرکت می‌کند و هیچ پیمان‌شکنی از نگاه تیزبین او پنهان نمی‌ماند. بنابراین، جشن مهرگان در اساس، یک مراسم برای بزرگداشت این مفهوم والا یعنی «پایبندی به عهد» است.
جنبه کشاورزی و تقویمی
مهرگان، در کنار اهمیت آیینی، یک جشن کاملاً طبیعی و منطبق بر تقویم کشاورزی است. این جشن دقیقاً در نقطه اعتدال پاییزی قرار دارد، زمانی که طول شب و روز تقریباً برابر می‌شود و طبیعت پس از سخاوت تابستانی خود، آرام‌آرام برای خواب زمستانی آماده می‌شود. برای کشاورزان ایران باستان، این زمان، فصل برداشت گندم، جو، و مهم‌تر از همه، میوه‌هایی چون انگور، انار و سیب بود.
مهرگان در واقع «نوروز دوم» خوانده می‌شد. اگر نوروز جشن بیداری و زایش دوباره طبیعت در بهار بود، مهرگان جشن به ثمر نشستن، کمال و جمع‌آوری دسترنج یک سال تلاش بود. این جشن، فرصتی برای شکرگزاری از زمین و آسمان برای محصول پربار بود و به نوعی، آغاز سال زراعی جدید محسوب می‌شد؛ سنتی که هنوز هم در برخی مناطق روستایی ایران به شکل‌های مختلف باقی مانده است.
اسطوره و حماسه: روایتی که مهرگان را جاودانه کرد
همانند بسیاری از جشن‌های ایرانی، مهرگان نیز با یک داستان حماسی و قدرتمند گره خورده است که توسط حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه جاودانه شده است. این روایت اساطیری، لایه‌ای از مفهوم «پیروزی عدالت بر ستم» را به این جشن افزوده است.
روایت شاهنامه: قیام کاوه و سرنگونی ضحاک
بر اساس شاهنامه، ایران‌زمین قرن‌ها در اسارت پادشاهی اهریمنی به نام ضحاک بود. از دو شانه ضحاک، دو مار روییده بود که خوراکشان مغز سر جوانان بود و این ستم، کشور را در تاریکی و وحشت فرو برده بود. در این میان، آهنگری به نام کاوه که هفده فرزندش قربانی مارهای ضحاک شده بودند، علیه این بیداد به پا خاست. او پیش‌بند چرمی خود را بر سر نیزه‌ای زد و مردم ستمدیده را به شورش فراخواند.
این پیش‌بند، که بعدها به درفش کاویانی مشهور شد، به اولین پرچم ملی ایرانیان و نماد قیام توده‌های مردم علیه استبداد تبدیل گشت. سپاه مردمی به رهبری کاوه، شاهزاده‌ای دادگر به نام فریدون را یافتند و او را به فرماندهی برگزیدند. فریدون پس از نبردی سخت، بر ضحاک چیره شد اما او را نکشت؛ بلکه به فرمان ایزدی، او را در کوه دماوند به بند کشید تا در آخرالزمان نابود شود.
آیین‌ها و نمادها: چگونه مهرگان را جشن بگیریم؟
جشن مهرگان با مجموعه‌ای از آیین‌ها و نمادهای زیبا و پرمعنا همراه است که هر یک ریشه در تاریخ و فرهنگ غنی ایران دارند. مهم‌ترین بخش این جشن، گردهمایی خانواده و دوستان در کنار سفره مهرگان است.
سفره مهرگان (خوان مهرگانی)
همانند سفره هفت‌سین در نوروز، ایرانیان برای مهرگان نیز سفره‌ای ویژه می‌گسترانند که به آن «خوان مهرگانی» می‌گویند. این سفره که معمولاً روی پارچه‌ای به رنگ ارغوانی پهن می‌شود، ترکیبی از نمادهای سپاس‌گزاری، عدالت و روشنایی است.
- مهم: مقررات سفر، نرخ ارز و شرایط محلی در معرض تغییر هستند. همیشه قبل از سفر، آخرین اطلاعات را از منابع رسمی تأیید کنید.
در ادامه، اجزای اصلی این سفره و معنای نمادین آن‌ها در جدولی آمده است:
| جزء سفره | نماد و مفهوم |
| سفره ارغوانی | رنگ شاهانه و رنگ شکوه پاییز. این رنگ که از میوه‌هایی چون انگور و همچنین گل‌های پاییزی الهام گرفته شده، نماد زیبایی و کمال است. |
| آینه | نماد روشنایی، حقیقت و بازتاب درون. رسم است که مهمانان در ابتدا در آینه نگاه کرده و لبخند بزنند. |
| کتاب مقدس (اوستا/قرآن) | نشانه یکتاپرستی و پایبندی به اصول معنوی و اخلاقی. |
| آب و گلاب | نماد پاکی، طراوت و عطرآگینی. از مهمانان با پاشیدن گلاب استقبال می‌شود. |
| ترازو | یکی از مهم‌ترین نمادهای مهرگان، که به طور مستقیم به «ایزد مهر» به عنوان ایزد عدالت و انصاف اشاره دارد. |
| میوه‌های پاییزی | انار، سیب، به، انگور سفید، سنجد و ازگیل که همگی نماد برداشت محصول و سپاس‌گزاری از نعمات زمین هستند. |
| آجیل هفت مغز | ترکیبی از مغز گردو، بادام، پسته، فندق و… که نماد فراوانی، برکت و رزق و روزی است. |
| گل «همیشه شکفته» | این گل که در پاییز نیز شاداب است، نماد تداوم مهر، عشق و زندگی جاودان است. |
| اسپند، عود، کندر | برای خوشبو کردن فضا و به باور قدما، برای دور کردن چشم بد و انرژی‌های منفی. |
| شمع یا آتشدان | نماد نور، گرما، حقیقت و حضور ایزدی. آتش عنصری مقدس در فرهنگ ایرانی است. |
| شیرینی و نان مخصوص | برای شیرین‌کامی و به اشتراک گذاشتن برکت. نان «لورک» و شیرینی‌های محلی بخشی از این سفره است. |
آیین‌های دیگر
علاوه بر سفره، آیین‌های دیگری نیز در طول جشن مهرگان برگزار می‌شده که برخی هنوز هم پابرجا هستند:
- پوشیدن لباس ارغوانی: شرکت‌کنندگان در جشن، جامه‌هایی نو به رنگ ارغوانی یا با تزییناتی از این رنگ بر تن می‌کردند.
- هدیه دادن (مهرگانی): یکی از رسوم بسیار مهم، هدیه دادن به یکدیگر بود. در دوران باستان، پادشاهان در این روز به مردم و سپاهیان خود هدایایی می‌بخشیدند و مردم نیز به یکدیگر مهرگانی می‌دادند. این رسم، نمادی از تجدید محبت و دوستی بود.
- تجدید پیمان: در پایان مراسم، حاضران دستان یکدیگر را می‌فشردند و پیمان دوستی و وفاداری خود را تجدید می‌کردند، که این عمل بازگشتی به مفهوم اصلی ایزد مهر است.
- شاهنامه‌خوانی و موسیقی: خواندن اشعاری از شاهنامه، به ویژه داستان فریدون و ضحاک، و اجرای موسیقی سنتی از بخش‌های جدایی‌ناپذیر گردهمایی‌های مهرگان است.
مهرگان در گذر تاریخ: از شکوه هخامنشی تا امروز
جشن مهرگان فراز و نشیب‌های بسیاری را در تاریخ طولانی خود پشت سر گذاشته است.
دوران باستان و پس از اسلام
در دوران هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان، مهرگان یکی از دو جشن بزرگ و رسمی شاهنشاهی، در کنار نوروز، بود. در این روز، پادشاه بارعام می‌داد، یعنی به عموم مردم اجازه می‌داد تا او را ملاقات کرده و مسائل خود را در میان بگذارند. همچنین زمان جمع‌آوری مالیات‌ها و خراج سالانه بود که نشان از اهمیت اقتصادی و اداری این جشن داشت.
پس از ورود اسلام به ایران، مهرگان تا چند قرن همچنان با شکوه برگزار می‌شد و خلفای عباسی نیز تحت تأثیر فرهنگ ایرانی، این جشن را گرامی می‌داشتند. شاعران بزرگی چون رودکی، فرخی سیستانی و منوچهری دامغانی در قصاید خود به تفصیل به توصیف جشن مهرگان در دربارها پرداخته‌اند. با گذشت زمان و تغییر ساختارهای سیاسی، از اهمیت رسمی این جشن کاسته شد، اما مهرگان هرگز از حافظه فرهنگی ایرانیان پاک نشد.
مهرگان در دوران معاصر
در دوران معاصر، این جامعه زرتشتیان ایران، به ویژه در شهرهای یزد و کرمان، بودند که چون نگاهبانانی وفادار، سنت مهرگان را زنده نگه داشتند. آن‌ها هر ساله در روز دهم مهر (مهر روز) در آتشکده‌ها و مراکز دینی خود گرد هم می‌آیند، به نیایش اهورامزدا می‌پردازند، بخش‌هایی از اوستا (به خصوص مهریشت) را می‌خوانند، سفره مهرگان را می‌چینند و با اجرای برنامه‌های فرهنگی این روز را گرامی می‌دارند.
در دهه‌های اخیر، با افزایش آگاهی و علاقه به فرهنگ و هویت ایرانی، جشن مهرگان در میان عموم مردم نیز جانی دوباره گرفته است. بسیاری از خانواده‌ها به صورت نمادین سفره مهرگان را در خانه‌های خود می‌چینند و سازمان‌های فرهنگی و مردم‌نهاد نیز با برگزاری همایش‌ها، سخنرانی‌ها و جشن‌های عمومی، به احیای این سنت کهن کمک می‌کنند. نقطه اوج این تلاش‌ها، ثبت جهانی جشن مهرگان در سال ۲۰۲۳ میلادی به صورت مشترک با کشور تاجیکستان در فهرست میراث ناملموس یونسکو بود که افتخاری بزرگ برای فرهنگ و تمدن ایرانی محسوب می‌شود.
راهنمای عملی برای تجربه مهرگان
اگر علاقه‌مند به تجربه حال و هوای مهرگان هستید، راه‌های مختلفی پیش روی شماست.
- کجا مهرگان را ببینیم؟
- یزد و کرمان: این دو استان کویری، قلب تپنده برگزاری آیین‌های زرتشتی در ایران هستند. در ایام مهرگان، با هماهنگی انجمن‌های زرتشتیان، می‌توان از برنامه‌های عمومی آن‌ها که معمولاً در آتشکده‌ها یا تالارهای اجتماعی برگزار می‌شود، بازدید کرد. این تجربه‌ای بی‌نظیر برای دیدن آیین‌های اصیل از نزدیک است.
- تهران و شهرهای بزرگ: در شهرهای بزرگ نیز معمولاً موسسات فرهنگی، خانه‌های اندیشمندان و گروه‌های شاهنامه‌خوان، برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت مهرگان ترتیب می‌دهند که شامل سخنرانی، موسیقی زنده و نقالی داستان کاوه و فریدون است.
- چگونه مشارکت کنیم؟
- احترام به میزبان: اگر در مراسمی که توسط جامعه زرتشتی برگزار می‌شود شرکت می‌کنید، به یاد داشته باشید که این یک آیین دینی است. رعایت سکوت، پوشش مناسب و احترام به آداب و رسوم آن‌ها ضروری است.
- برگزاری جشن خانگی: ساده‌ترین و صمیمی‌ترین راه برای زنده نگه داشتن مهرگان، چیدن یک سفره کوچک و زیبا در خانه است. با چند میوه پاییزی، یک آینه، چند شمع و کتابی از اشعار حافظ یا شاهنامه، می‌توانید روح این جشن را به خانه خود بیاورید و در کنار عزیزانتان، پیمان مهر را تازه کنید.
پرسش‌های متداول درباره جشن مهرگان (FAQ)
۱. جشن مهرگان دقیقاً چه روزی است؟
در گاه‌شماری رسمی ایران، روز دهم مهرماه به عنوان جشن مهرگان شناخته می‌شود. اما در گاه‌شماری باستانی ایران، هر روز ماه نامی ویژه داشت و شانزدهمین روز هر ماه، «مهر روز» نامیده می‌شد. بنابراین، جشن اصلی در «مهر روز» از «مهر ماه»، یعنی ۱۶ مهر برگزار می‌شد. امروزه برای هماهنگی، بیشتر جشن‌ها در همان دهم مهرماه برگزار می‌شود.
۲. آیا مهرگان یک جشن دینی است؟
مهرگان ماهیتی چندوجهی دارد. ریشه‌های آن عمیقاً در آیین باستانی میتراییسم و دین زرتشتی قرار دارد. اما با گره خوردن به داستان ملی کاوه و فریدون، جنبه‌ای حماسی و ملی یافته و به دلیل هم‌زمانی با فصل برداشت، یک جشن طبیعی و کشاورزی نیز محسوب می‌شود. امروزه می‌توان آن را یک جشن فرهنگی-ملی با ریشه‌های دینی دانست.
۳. تفاوت اصلی جشن مهرگان با نوروز چیست؟
نوروز جشن آغاز بهار (اعتدال بهاری)، تولد دوباره طبیعت و آغاز سال نو است. نماد آن سبزه و سرسبزی است. در مقابل، مهرگان جشن پاییز (اعتدال پاییزی)، به کمال رسیدن طبیعت و زمان برداشت محصول است. نوروز نگاه به آینده و رویش دارد، در حالی که مهرگان نگاه به نتیجه و سپاس‌گزاری برای داشته‌ها دارد.
۴. چرا به مهرگان جشن «پیمان» می‌گویند؟
زیرا این جشن به طور مستقیم به «ایزد مهر» تقدیم شده است که در فرهنگ ایرانی، مهم‌ترین وظیفه‌اش پاسداری از عهد و پیمان است. از این رو، تمام آیین‌های مهرگان، از جمله فشردن دستان یکدیگر، بر مفهوم تجدید دوستی و وفاداری به عهدها استوار است.
۵. آیا امروزه مهرگان در خارج از ایران هم جشن گرفته می‌شود؟
بله، ایرانیان مقیم در سراسر جهان و همچنین جوامع زرتشتی در کشورهایی مانند هند (پارسیان)، آمریکای شمالی و اروپا، جشن مهرگان را با برپایی گردهمایی‌های فرهنگی، چیدن سفره مهرگانی و اجرای موسیقی و سخنرانی زنده نگه می‌دارند.
راهنمای نهایی شما برای برنامه‌ریزی یک تجربه به یاد ماندنی از مهرگان
مهرگان فراتر از یک رویداد در تقویم، یک جهان‌بینی است؛ دعوتی است به قدردانی، دوستی و پایبندی به ارزش‌های انسانی. این جشن به ما یادآوری می‌کند که همان‌طور که طبیعت پس از تلاشی طولانی به بار می‌نشیند، زندگی انسان نیز با تلاش و پایمردی به کمال می‌رسد. مهرگان، آینه تمام‌نمای فرهنگی است که در آن، عدالت، پیمان و شکرگزاری، ستون‌های اصلی یک جامعه سالم را تشکیل می‌دهند.
حالا که با شگفتی‌های مهرگان، این میراث باشکوه نیاکانمان، آشنا شدید، زمان آن است که خود را برای تجربه‌ای متفاوت از پاییز آماده کنید. چه با گستردن سفره‌ای کوچک و رنگین در کنج خانه و دعوت از دوستان برای تجدید پیمان مهر، و چه با شرکت در یکی از گردهمایی‌های فرهنگی که به این مناسبت برپا می‌شود، اجازه دهید روح مهرگان، این جشن خرد و روشنایی، گرمابخش قلب‌هایتان در آغاز فصل خزان باشد.
