همه چیز در مورد درخت قره قات و خواص دارویی آن (2 نکته مهم)

معرفی درخت قره قات

قره قات که به آن قارا قات هم می‌گویند، یک میوه جنگلی است که در مناطق غرب آسیا و جنوب شرق اروپا رشد می‌کند. این میوه به وفور در جنگل‌های ارسباران، به‌ویژه در اطراف روستای عباس‌آباد پیدا می‌شود.

قره قات را نباید با سیاه گیله و بلوبری اشتباه گرفت، زیرا این میوه‌ها طعمی شیرین دارند. این اشتباه به خاطر کم‌یاب بودن قره قات و شناخته‌شده بودن بلوبری در دنیای غرب در حال گسترش است و حتی در محیط‌های دانشگاهی هم دیده می‌شود. توصیف سنتی‌تر از قره قات، به واقعیت نزدیک‌تر است: “اسم ترکی من ((قره قاط)) است و به من قراقات و قراطاط هم می‌گویند. برخی گیاه‌شناسان قدیمی در ایران معتقدند که این میوه نوعی زغال‌اخته است و عده‌ای دیگر آن را نوعی زرشک می‌دانند.”

پراکنش جغرافیایی قره قات

این میوه در جنگل‌های ارسباران، کلیبر، خانقاه اردبیل و به ویژه در ارتفاعات استان گیلان، در مناطقی مانند کوه‌های تالش، اسالم، فومن، رشت، لاجیم، رشیدآباد، سرخ سنگ، گلچین، شیرمیشه، امامزاده ابراهیم و ارتفاعات کلاردشت یافت می‌شود.

گیاه شناسی قره قات

قره قات یک بوته یا درختچه‌ است که معمولاً ارتفاعی بین 3 متر دارد. این گیاه به خاطر انشعاب ساقه‌هایش ظاهر انبوهی به خود می‌گیرد.

برگ‌های آن تقریباً بدون دمبرگ یا دمبرگی کوتاه دارند و به شکل دندانه‌دار، بیضی یا تخم‌مرغی هستند. این برگ‌ها بین 3 تا 8 سانتیمتر طول دارند و رنگشان سبز روشن است و در فصل زمستان نمی‌مانند.

گل‌ها در کنار برگ‌هایش به صورت خوشه‌ای آویزان می‌شوند و رنگی سفید مایل به سبز یا صورتی و ارغوانی دارند و در ماه‌های فروردین تا خرداد شکوفا می‌شوند.

شاخه‌های این گیاه نازک و بدون خار هستند و میوه‌های آن گرد و قهوه‌ای یا سیاه رنگ هستند که به اندازه 6-8 میلیمتر قطر دارند. میوه‌ها زمانی که رسیده‌اند، اندازه نخود و حاوی آب بنفش رنگ دارند و بعضی‌اوقات ترش و یا شیرین هستند.

میوه‌های قره قات معمولاً غباری سفید رنگ دارند و می‌توان آن‌ها را تازه یا خشک کرد و در تهیه مرباها و دسرها استفاده کرد. این میوه بیشترین شباهت را به سیاه گیله آمریکایی دارد. در پایان تابستان، میوه‌ها آماده برداشت می‌شوند. ریشه‌های این گیاه سطحی هستند و به همراه ریشه‌های ریزوم در عمق خاک، از ویژگی‌های آن به شمار می‌روند.

قسمت‌های مورد استفاده قره قات

قسمت‌هایی از این گیاه که استفاده می‌شود شامل برگ، ریشه و میوه آن است. البته مهم‌ترین قسمت استفاده‌شده، میوه آن است که پس از رسیدن معمولاً رنگی مایل به سیاه دارد.

انواع قره قات در ایران

قره قات اردبیلی
“`

قره قات میوه‌هایی به شکل تقریبا گرد و به رنگ قرمز تیره یا کمرنگ دارد که پوسته‌ای سخت و چروکیده دارند و دم آنان در قسمت پایین قرار دارد. درون این میوه‌ها دانه‌های درخشان وجود دارد. نام علمی این گیاه Vaccinium arctostaphylos است و متعلق به خانواده Ericaceae (خانواده قره قات) می‌باشد. این گیاه یک درختچه است که تا دو متر رشد می‌کند و برگ‌های پهن و بیضوی دارد که دم برگ ندارد.

گل‌های قره قات سفید مایل به سبز و گاهی هم صورتی هستند. میوه‌های این گیاه نوع سته می‌باشند. این درختچه در جنگل‌های اسالم، خلخال و نواحی مرتفع اردبیل رشد می‌کند. در طب سنتی ایران، دمنوش قره قات به عنوان کم کننده فشار خون و قند خون استفاده می‌شود.

قره قات کلیبری

قره قات کلیبری میوه‌هایی گرد و با پوسته‌ای قرمز تیره و چروکیده دارد که ممکن است دم نداشته باشد یا دمی کوتاه داشته باشد و بزرگ‌تر از قره قات اردبیلی است. این میوه از درختچه‌ای با نام علمی Ribes biebersteinii به دست می‌آید که تا دو متر قد می‌کشد و برگ‌های قلبی با پنج لوب دارد. این گیاه به خانواده Grossulariaceae (خانواده انگورک) تعلق دارد و در جنگل‌های ارسباران و کلیبر رشد می‌کند.

با توجه به اینکه قره قات اردبیلی و کلیبری از دو گیاه کاملاً متفاوت هستند، احتمالاً اثرات مشابهی ندارند. البته ممکن است که برخی ترکیبات و اثرات هر دو مشابه باشد ولی باید گفت که قره قات اصلی همان نوع اردبیلی است که اثراتی نزدیک به انواع خارجی دارد.

براساس مطالعاتی که بر روی قره قات اردبیلی انجام شده، شباهت زیادی بین ترکیبات نوع ایرانی و انواع خارجی دیده می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از اثرات ذکر شده برای گونه‌های خارجی ممکن است در مورد نوع ایرانی نیز صدق کند، اما برای تایید این موارد به مطالعات بیشتری نیاز داریم که به صورت کلینیکی انجام شود.

ترکیبات شیمیایی قره قات

دانه‌های قره قات حدود 88 درصد آب دارند. سایر ترکیبات شامل آنتوسیانین‌ها هستند که در میوه‌های تازه بین 0.1 تا 0.25 درصد متغیر است اما در عصاره غلیظ این میوه، به 25 درصد می‌رسد. بیشتر این آنتوسیانین‌ها به شکل گلوکزید وجود دارند و تنها مقدار کمی از آن‌ها به صورت آزاد در طبیعت و این گیاه یافت می‌شود. حدود 15 نوع آنتوسیانوزید که ترکیبات فعال گیاه هستند، در این نوع قره قات شناسایی شده است. برخی از گیاهان دیگر مثل انواع مختلف قره قات، Ribes nigrum و انگور دارای آنتوسیانین‌های مشابهی هستند و میوه‌ی آن‌ها در اروپا به عنوان دارو مصرف می‌شود.

ترکیبات دیگری که در قره قات یافت می‌شود شامل تانن‌ها (بیشتر نوع کاتکول)، تری‌ترپنوئیدها، حدود 10 درصد کربوهیدرات، مقدار کمی پروتئین، فیبر، اسیدهای آسکوربیک (بین 2 تا 10 میلی‌گرم در هر 100 گرم)، اسیدهای سیتریک، مالیک، کینیک و مقدار کمی از اسیدهای بنزوئیک و گلوکورونیک، گلوکوزید لیپتوزین، مقدار کمی آلکالوئید، پکتین و فلاونوئیدها هستند.

روش تکثیر قره قات

قره قات به دلیل اینکه در طبیعت نمی‌تواند از طریق بذر تجدید حیات کند، در حال انقراض است. در تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده به این نتیجه رسیدند که مواد موجود در میوه (حتی خشک شده) مانع جوانه‌زنی این گیاه می‌شوند. همچنین سرمای 12- درجه تاثیر زیادی بر جوانه‌زنی آن دارد. بنابراین برای تکثیر و حفظ این گیاه، هرچند در طبیعت خونۀ سرما وجود دارد، اما توصیه می‌شود که مواد موجود در میوه با استفاده از اسید شسته شوند و بذر آن در محل رشد پخش شود.

این گیاه خاک سبک (شنی) و متوسط (لوم) را ترجیح می‌دهد و نیاز به خاک‌های مرطوب، غیرآهکی، خوب زهکشی شده و اسیدی دارد.

قره قات می‌تواند در خاک‌های بسیار اسیدی هم رشد کند. این گیاه در مناطق نیمه‌سایه، جنگلی و بدون سایه نیز وجود دارد. قره قات در بسیاری از نواحی جنگلی آسیای صغیر، قفقاز، سیبری، آمریکای شمالی و به ویژه در اروپا یافت می‌شود.

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی قره قات

میوه قره قات طعمی ترش دارد. در کشورهای اروپایی از این میوه برای تهیه مرباهای نسبتاً گران قیمت استفاده می‌شود. با اینکه کاشت و نگهداری آن خیلی سخت نیست، اما در اروپا این میوه کمیاب است. در ایران، قره قات خشک شده را می‌توان در عطاری‌ها پیدا کرد.

دم کرده قره قات برای رقیق کردن خون توصیه می‌شود و گفته می‌شود که مصرف آن می‌تواند از سکته قلبی جلوگیری کند. تحقیقات زیادی درباره اثرات ضد میکروبی آب قره قات در درمان عفونت‌های ادراری انجام شده که نتایج خوبی نشان داده است.

در یک آزمایش دیگر، کاهش شدید عفونت ادراری زنان با مصرف عصاره این گیاه به شکل کپسول برای مدت طولانی مشاهده شده است.

کلاژن یکی از پروتئین‌های مهم بدن است که در ساخت تاندون‌ها، رباط‌ها و غضروف‌ها نقش اساسی دارد. این پروتئین در زمان التهاب روماتیسمی، بیماری‌های دهان و مشکلات استخوان و مفاصل از بین می‌رود. فلاونوئیدها، آنتوسیانین‌ها و پروآنتوسیانیدین‌های موجود در قره قات به جلوگیری از این آسیب کمک می‌کنند.

آنتوسیانین‌ها همچنین خاصیتی شبیه به ویتامین P یا بیوفلاونوئیدها دارند و می‌توانند ویتامین C داخل سلول‌ها را افزایش دهند و شکنندگی مویرگ‌ها را کاهش دهند که این اثر دو برابر قوی‌تر از معمول است.

قره قات خاصیت ضد تجمع پلاکت‌ها دارد که شبیه به اثر آسپیرین و سیر است. اشخاصی که خون غلیظ دارند، می‌توانند از قره قات برای جلوگیری از لخته شدن خون استفاده ‌کنند.

این گیاه همچنین برای درمان مشکلات چشمی، به ویژه کاهش دید در شب یا بهبود دید در طول روز، و برای درمان کاتاراکت و گلوکوما مؤثر است. در برخی از مشکلات چشمی مانند گلوکوما، کلاژن دچار آسیب می‌شود و باعث افزایش فشار در چشم می‌گردد. از آنجا که قره قات به حفاظت از کلاژن کمک می‌کند، در این موارد مفید است و به همین دلیل در اروپا به طور گسترده‌ای از آن استفاده می‌شود. همچنین از این گیاه برای مشکلات شبکیه‌ای ناشی از دیابت نیز بهره می‌برند.

برخی از مهم‌ترین اثرات قره قات شامل موارد زیر است: جلوگیری از چسبندگی پلاکت‌ها، جلوگیری از شکنندگی عروق مویی، ضد خیز، ضد ویروس تبخال، ضد التهاب، آنتی‌اکسیدان، ضد تب، جلوگیری از خونریزی‌های رتینوپاتی، ضد عفونی‌کننده، ضد اسپاسم، درمان زخم‌های گوارشی، ضد قارچ، ضد ویروس، قابض، تحریک‌کننده گردش خون، محافظ کلاژن، ادرارآور، تحریک سیستم ایمنی بدن، کاهش‌دهنده چربی خون و گشادکننده رگ‌ها.

بیشتر بخوانید: