بیماری پارکینسون چیست ؟ علل، علائم، تشخیص، درمان آن
آشنایی با بیماری پارکینسون
بیماری پارکینسون به عنوان یکی از شایع‌ترین اختلالات تخریب‌کننده عصبی شناخته می‌شود. این بیماری عصبی پیشرونده به تدریج توانایی‌های حرکتی افراد را مختل می‌کند و بر کنترل حرکات بدن تأثیر می‌گذارد. علاوه بر مشکلات حرکتی، این بیماری جنبه‌های غیرحرکتی زندگی فرد، از جمله توانایی‌های روحی و شناختی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. روند پیشرفت بیماری در افراد مختلف می‌تواند متفاوت باشد، اما به طور معمول با گذشت زمان علائم بدتر می‌شوند. بنابراین، درک جامع از این بیماری و ابعاد مختلف آن برای مدیریت و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا ضروری است.
بیماری پارکینسون چیست؟ تعریف و مفهوم
بیماری پارکینسون یک اختلال عصبی پیشرونده است که بخش‌هایی از مغز را که مسئول کنترل حرکات هستند، تحت تأثیر قرار می‌دهد. علائم شایع این بیماری شامل لرزش، سفتی بدن و کند شدن حرکت است. این اختلال ناشی از از بین رفتن تدریجی سلول‌های عصبی تولید کننده ماده شیمیایی دوپامین در ناحیه جسم سیاه مغز است. کاهش قابل توجه در سطح دوپامین، معمولاً بین 60 تا 80 درصد، منجر به ظهور علائم حرکتی مشخصه بیماری می‌شود.
اصطلاح پارکینسونیسم به طور کلی برای توصیف علائمی مانند لرزش، کندی حرکت و سفتی عضلات به کار می‌رود، و بیماری پارکینسون به عنوان شایع‌ترین نوع پارکینسونیسم شناخته می‌شود. علاوه بر این، انواع نادر دیگری از پارکینسونیسم نیز وجود دارند که ناشی از علل خاصی هستند، به عنوان مثال می‌توان به پارکینسونیسم ناشی از مصرف برخی داروها اشاره کرد. درک این تمایز برای تشخیص دقیق و تعیین علت زمینه‌ای علائم حرکتی اهمیت دارد.
علل و عوامل زمینه‌ساز بیماری پارکینسون
علت دقیق بیماری پارکینسون در بیشتر موارد هنوز ناشناخته است و به همین دلیل به آن بیماری ایدیوپاتیک گفته می‌شود. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی احتمالاً در بروز این بیماری نقش دارند.
در حدود 10 درصد از موارد بیماری پارکینسون، عوامل ژنتیکی نقش دارند. تغییرات ژنتیکی خاصی شناسایی شده‌اند که می‌توانند خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهند، اگرچه این موارد نسبتاً نادر هستند. جهش در ژن‌هایی مانند LRRK2 و آلفا سینوکلئین با بروز بیماری پارکینسون مرتبط دانسته شده‌اند. همچنین، جهش در ژن GBA1 به عنوان یک عامل خطر ژنتیکی قابل توجه در ابتلا به این بیماری شناخته شده است.
عوامل محیطی نیز ممکن است در ایجاد بیماری پارکینسون نقش داشته باشند. قرار گرفتن در معرض سمومی مانند آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها به عنوان یک عامل خطر احتمالی مطرح شده است. علاوه بر این، آلودگی هوا نیز به عنوان یک عامل مؤثر احتمالی در افزایش خطر ابتلا به این بیماری ذکر شده است. آسیب‌های مکرر به سر نیز ممکن است خطر ابتلا به نوعی از پارکینسونیسم را افزایش دهد که به آن پارکینسونیسم پس از سانحه گفته می‌شود.
علاوه بر عوامل ژنتیکی و محیطی، تشکیل اجسام لویی در سلول‌های مغزی افراد مبتلا به پارکینسون مشاهده می‌شود. این اجسام حاوی پروتئین غیرطبیعی به نام آلفا سینوکلئین هستند و اگرچه نقش دقیق آن‌ها در ایجاد بیماری هنوز مشخص نیست، اما به عنوان یکی از نشانه‌های اصلی بیماری در نظر گرفته می‌شوند. همچنین، روند طبیعی پیری یک عامل خطر مهم برای ابتلا به بیماری پارکینسون است و این بیماری معمولاً افراد بالای 60 سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
عوامل خطر ابتلا به بیماری پارکینسون
عوامل متعددی می‌توانند خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را افزایش دهند:
- سن: مهم‌ترین عامل خطر برای بیماری پارکینسون، افزایش سن است. این بیماری بیشتر در افراد بالای 60 سال تشخیص داده می‌شود. اگرچه پارکینسون در جوانان (قبل از 50 سالگی) کمتر شایع است، اما می‌تواند رخ دهد و در این موارد ممکن است نقش عوامل ژنتیکی پررنگ‌تر باشد.
- سابقه خانوادگی: داشتن یک یا چند نفر از اعضای نزدیک خانواده مبتلا به بیماری پارکینسون، خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. با این حال، در بیشتر موارد، ابتلا به پارکینسون زمینه ارثی ندارد و خطر کلی برای افرادی که یک عضو خانواده مبتلا دارند، نسبتاً کم است، مگر اینکه تعداد زیادی از بستگان درگیر باشند.
- جنسیت: مطالعات نشان داده‌اند که مردان حدود 1.5 برابر بیشتر از زنان به بیماری پارکینسون مبتلا می‌شوند. دلیل این تفاوت هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما برخی محققان معتقدند که هورمون استروژن ممکن است در زنان اثر محافظتی داشته باشد.
- قرار گرفتن در معرض سموم: مواجهه طولانی مدت با برخی سموم محیطی، به ویژه آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها، ممکن است خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را کمی افزایش دهد.
- آسیب به سر: افرادی که سابقه ضربه به سر داشته‌اند، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری قرار داشته باشند.
- سایر عوامل: برخی تحقیقات ارتباط احتمالی بین بیماری پارکینسون و عواملی مانند موقعیت جغرافیایی و مشاغل خاص (مانند کشاورزی و جوشکاری) را نشان داده‌اند. همچنین، برخی مطالعات نشان داده‌اند که سیگار کشیدن ممکن است خطر ابتلا را کاهش دهد، در حالی که مصرف کافئین ممکن است اثر محافظتی داشته باشد، اما این ارتباطات هنوز به طور قطعی ثابت نشده‌اند.
علائم و نشانه‌های بیماری پارکینسون
علائم بیماری پارکینسون معمولاً به تدریج شروع می‌شوند و با گذشت زمان شدت می‌یابند. در مراحل اولیه، علائم ممکن است خفیف باشند و به راحتی نادیده گرفته شوند. اغلب، علائم در یک طرف بدن شروع می‌شوند و ممکن است در نهایت هر دو طرف را درگیر کنند، اما طرفی که ابتدا تحت تأثیر قرار گرفته، معمولاً علائم شدیدتری را نشان می‌دهد.
علائم حرکتی اصلی:
- لرزش (ترمور): لرزش معمولاً در حالت استراحت رخ می‌دهد و اغلب در دست‌ها، انگشتان، ساعد، پاها و حتی صورت ظاهر می‌شود. این لرزش معمولاً در یک اندام شروع می‌شود و با انجام حرکات ارادی کاهش می‌یابد. لرزش ممکن است به لب‌ها، زبان و چانه نیز سرایت کند. فشارهای روانی و جسمی می‌توانند لرزش را تشدید کنند.
- کندی حرکت (برادی‌کینزی): با پیشرفت بیماری، حرکات فرد آهسته و کند می‌شود و انجام کارهای ساده روزمره نیز دشوار می‌گردد. ممکن است فرد در شروع یا ادامه حرکت مشکل داشته باشد.
- سفتی عضلات (ریجیدیتی): عضلات به طور غیرطبیعی سفت می‌شوند و منجر به مشکلات حرکتی و انعطاف‌پذیری بدن می‌گردند. این سفتی می‌تواند در بخش‌های مختلف بدن از جمله عضلات صورت، گردن و پاها احساس شود و باعث درد و خستگی شود.
- اختلال در تعادل و هماهنگی: بیماران ممکن است در حفظ تعادل بدن مشکل داشته باشند و هر لحظه امکان افتادن وجود دارد.
علائم حرکتی ثانویه:
- حالت بی‌احساس در چهره.
- احساس فریز شدن و چسبیدن به زمین.
- گفتار نامفهوم و با صدای پایین.
- کاهش توانایی پلک زدن و بلعیدن.
- تمایل به افتادن به سمت عقب.
- کاهش حرکت بازوها هنگام راه رفتن.
- راه رفتن پارکینسونی (تمایل به برداشتن قدم‌های کوچک و کشیده هنگام راه رفتن).
- دست‌خط کوچک و فشرده.
علائم غیرحرکتی: این علائم می‌توانند سال‌ها قبل از بروز مشکلات حرکتی آغاز شوند.
- کاهش توانایی بویایی (آنوسمی).
- یبوست.
- اختلالات خواب از جمله صحبت کردن و حرکت در خواب.
- افسردگی و اضطراب.
- توهم و روان‌پریشی.
- مشکل در توجه و حافظه.
- دشواری در درک روابط فضایی-بصری.
- خستگی.
- درد عضلات و مفاصل.
- تغییرات فشار خون.
- مشکلات ادراری.
- از دست دادن حس بویایی.
- تغییر در صدا.
- وضعیت خمیده بدن.
تظاهرات متفاوت علائم پارکینسون در مردان و زنان
اگرچه علائم اصلی بیماری پارکینسون در مردان و زنان مشابه است، اما برخی تفاوت‌ها در نحوه بروز و پیشرفت بیماری مشاهده شده است. شیوع این بیماری در مردان بیشتر از زنان است.
در زنان، علامت اولیه ممکن است بیشتر لرزش باشد، در حالی که در مردان تغییر در تعادل یا وضعیت بدن، از جمله یخ زدن هنگام راه رفتن و افتادن، شایع‌تر است. همچنین، پیشرفت علائم حرکتی ممکن است در زنان کندتر باشد.
زنان مبتلا به پارکینسون بیشتر احتمال دارد علائم غیرحرکتی مانند درد، خستگی، احساس غم و اندوه یا عصبی بودن، یبوست و سندرم پای بی‌قرار را تجربه کنند. در مقابل، مردان بیشتر احتمال دارد علائم غیرحرکتی مانند اختلال عملکرد جنسی، خواب آلودگی در طول روز و آبریزش دهان را نشان دهند. زنان همچنین ممکن است رضایت کمتری از کیفیت زندگی خود گزارش کنند که احتمالاً به دلیل درد و افسردگی است.
| دسته بندی علائم | علامت خاص | شیوع در مردان | شیوع در زنان |
| حرکتی | لرزش | مشابه | بیشتر |
| حرکتی | مشکلات تعادل و افتادن | بیشتر | کمتر |
| غیرحرکتی | درد | کمتر | بیشتر |
| غیرحرکتی | خستگی | بیشتر | بیشتر |
| غیرحرکتی | احساس غم و اندوه یا عصبی بودن | کمتر | بیشتر |
| غیرحرکتی | یبوست | کمتر | بیشتر |
| غیرحرکتی | سندرم پای بی‌قرار | کمتر | بیشتر |
| غیرحرکتی | اختلال عملکرد جنسی | بیشتر | کمتر |
| غیرحرکتی | خواب آلودگی در طول روز | بیشتر | کمتر |
| غیرحرکتی | آبریزش دهان | بیشتر | کمتر |
تغییرات رفتاری و روانی در بیماران پارکینسون
بیماری پارکینسون اغلب با تغییرات رفتاری و روانی مختلفی همراه است. افسردگی یکی از شایع‌ترین مشکلات روانشناختی در بیماران پارکینسون است و می‌تواند حتی قبل از بروز علائم حرکتی ظاهر شود. اضطراب نیز به طور مکرر در افراد مبتلا به این بیماری تجربه می‌شود.
در مراحل بعدی بیماری یا به عنوان عارضه جانبی داروها، ممکن است سایکوز (توهم و هذیان) نیز رخ دهد. بی‌تفاوتی، یعنی فقدان علاقه و انگیزه، یکی دیگر از تغییرات رفتاری شایع در این بیماران است. برخی افراد مبتلا به پارکینسون رفتارهای تکانشی مانند قماربازی، پرخوری یا خرید بیش از حد نشان می‌دهند.
تغییرات شناختی نیز در بیماران پارکینسون شایع است. مشکلات در توجه، حافظه و عملکردهای اجرایی ممکن است رخ دهد. در مراحل پیشرفته بیماری، برخی افراد ممکن است دچار زوال عقل شوند. این تغییرات رفتاری و روانی می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر کیفیت زندگی بیماران و روابط آن‌ها با خانواده و دوستان داشته باشند و نیاز به مدیریت مناسب دارند.
روش‌های تشخیص بیماری پارکینسون
در حال حاضر هیچ آزمایش تشخیصی خاصی برای بیماری پارکینسون غیرژنتیکی وجود ندارد. تشخیص عمدتاً بر اساس یک شرح حال دقیق پزشکی و معاینه عصبی کامل صورت می‌گیرد.
در طول معاینه عصبی، پزشک علائم حرکتی مانند لرزش، سفتی، کندی حرکت و مشکلات تعادل را ارزیابی می‌کند. همچنین، هماهنگی، رفلکس‌ها و مهارت‌های حرکتی بیمار نیز بررسی می‌شود. پزشک به دنبال نشانه‌های خاصی مانند کاهش حرکت بازو هنگام راه رفتن، راه رفتن شلخته و حالت چهره ماسک‌دار می‌گردد.
بررسی سابقه پزشکی بیمار شامل جمع‌آوری اطلاعات دقیق در مورد علائم، زمان شروع و نحوه پیشرفت آن‌ها است. پزشک همچنین در مورد بیماری‌های قبلی، داروهای مصرفی و سابقه خانوادگی بیماری پارکینسون یا اختلالات مشابه سؤال می‌کند. ارزیابی قرار گرفتن در معرض عوامل خطر احتمالی مانند سموم یا آسیب‌های سر نیز بخشی از فرآیند تشخیص است.
بهبود علائم پس از شروع مصرف داروهای پارکینسون، به ویژه لوودوپا، یک معیار تشخیصی مهم محسوب می‌شود. همچنین، رد سایر شرایطی که می‌توانند علائم مشابه پارکینسون (پارکینسونیسم) ایجاد کنند، برای تشخیص دقیق ضروری است. پارکینسونیسم می‌تواند ناشی از مصرف برخی داروها، عفونت مغزی (آنسفالیت) یا آسیب ساختاری مغز باشد.
در برخی موارد، ممکن است از روش‌های تصویربرداری و سایر آزمایش‌ها برای کمک به تشخیص یا رد سایر شرایط استفاده شود. اسکن DaTscan یک آزمایش تصویربرداری پزشکی هسته‌ای است که می‌تواند به تجسم انتقال دهنده‌های دوپامین در مغز کمک کند و پارکینسون را از برخی دیگر از علل پارکینسونیسم متمایز کند. این اسکن کاهش سطح دوپامین در مغز را نشان می‌دهد. اسکن‌های MRI و CT عمدتاً برای رد سایر شرایط عصبی مانند سکته مغزی یا تومورها که می‌توانند علائم مشابه ایجاد کنند، استفاده می‌شوند. اسکن PET می‌تواند عملکرد و متابولیسم مغز، از جمله فعالیت دوپامین را ارزیابی کند. نوار مغز (EEG) ممکن است برای نظارت بر عوارض جانبی شناختی درمان‌های پارکینسون استفاده شود.
راهکارهای درمانی بیماری پارکینسون و آخرین دستاوردها
در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای بیماری پارکینسون وجود ندارد. هدف اصلی درمان، مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا است.
داروها نقش مهمی در مدیریت علائم پارکینسون ایفا می‌کنند. لوودوپا مؤثرترین دارو برای کنترل علائم حرکتی است و در مغز به دوپامین تبدیل می‌شود. معمولاً لوودوپا با داروی دیگری به نام کاربی‌دوپا ترکیب می‌شود تا اثربخشی آن افزایش یابد و عوارض جانبی آن کاهش یابد. آگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که اثرات دوپامین را در مغز تقلید می‌کنند. مهارکننده‌های MAO-B به جلوگیری از تجزیه دوپامین در مغز کمک می‌کنند. مهارکننده‌های COMT اثر لوودوپا را طولانی‌تر می‌کنند. علاوه بر این داروها، داروهای دیگری نیز برای مدیریت علائم خاص، هم حرکتی و هم غیرحرکتی، تجویز می‌شوند.
تحریک عمقی مغز (DBS) یک روش جراحی است که شامل کاشت الکترود در مناطق خاصی از مغز برای کمک به کنترل علائم حرکتی مانند لرزش، سفتی و کندی حرکت است.
توانبخشی نیز بخش مهمی از درمان پارکینسون است. فیزیوتراپی به بهبود تعادل، انعطاف‌پذیری و قدرت کمک می‌کند. کاردرمانی به افراد در انجام فعالیت‌های روزمره زندگی کمک می‌کند. گفتار درمانی برای رفع مشکلات گفتاری و بلع مفید است.
تغییرات در سبک زندگی نیز می‌تواند به مدیریت علائم کمک کند. ورزش منظم، به ویژه ورزش‌های هوازی، بسیار مفید است. داشتن یک رژیم غذایی سالم و متعادل توصیه می‌شود. تکنیک‌های مدیریت استرس نیز می‌توانند کمک کننده باشند.
در زمینه آخرین دستاوردها در درمان بیماری پارکینسون، تحقیقات گسترده‌ای در حال انجام است. درمان با سلول‌های بنیادی به عنوان یک رویکرد امیدوارکننده برای جایگزینی نورون‌های تولید کننده دوپامین آسیب دیده در مغز مورد بررسی قرار گرفته است. ژن درمانی نیز با هدف اصلاح نقص‌های ژنتیکی زمینه‌ای در برخی از اشکال بیماری در حال توسعه است. نقش فاکتورهای رشد در محافظت و ترمیم نورون‌ها نیز در حال بررسی است. همچنین، داروهای جدیدتری با تمرکز بر بهبود کیفیت زندگی و کاهش عوارض جانبی مانند دیسکینزی و توهم در حال توسعه هستند. تأییدات اخیر FDA برای داروهای Crexont و Vyalev نیز از جمله پیشرفت‌های اخیر در این زمینه است.
طول عمر و پیش آگهی بیماران مبتلا به پارکینسون
بیماری پارکینسون به خودی خود معمولاً یک بیماری کشنده نیست، اما عوارض ناشی از آن می‌تواند تهدید کننده زندگی باشد. طول عمر افراد مبتلا به پارکینسون می‌تواند به طور قابل توجهی بسته به عوامل مختلفی متفاوت باشد.
عواملی که بر طول عمر بیماران پارکینسون تأثیر می‌گذارند عبارتند از سن در زمان تشخیص، شدت علائم، وضعیت سلامت کلی و وجود سایر بیماری‌ها، پاسخ به درمان، جنسیت و قومیت. عوارضی مانند ذات‌الریه (به ویژه ذات‌الریه ناشی از آسپیراسیون) یکی از علل اصلی مرگ در بیماران پارکینسون است. سایر عوارض شامل افتادن منجر به آسیب، لخته شدن خون، عفونت‌ها و مشکلات قلبی عروقی است. زوال عقل و اختلال شناختی نیز می‌تواند به کاهش طول عمر کمک کند.
میانگین طول عمر افراد مبتلا به پارکینسون معمولاً کوتاه‌تر از جمعیت عمومی است، اما بسیاری از افراد می‌توانند 10 تا 20 سال یا حتی بیشتر پس از تشخیص، به ویژه با مراقبت‌های پزشکی مناسب، زندگی کنند. پیشرفت‌های پزشکی باعث افزایش قابل توجه طول عمر این بیماران شده است. مراحل بیماری پارکینسون نیز بر پیش آگهی تأثیر می‌گذارد و مراحل بعدی معمولاً با افزایش ناتوانی و خطر عوارض همراه است.
| مرحله بیماری | علائم حرکتی کلیدی | تأثیر بر زندگی روزمره | ملاحظات مربوط به پیش آگهی |
| ۱ | لرزش خفیف در یک طرف بدن | حداقل اختلال در فعالیت‌های روزمره | معمولاً تأثیر کمی بر طول عمر دارد |
| ۲ | لرزش، سفتی و کندی حرکت در هر دو طرف بدن | انجام برخی فعالیت‌ها دشوارتر می‌شود | افزایش خطر افتادن جزئی |
| ۳ | مشکلات تعادل و کندی حرکت قابل توجه‌تر | اختلال در فعالیت‌های روزمره، اما معمولاً هنوز مستقل هستند | افزایش خطر افتادن |
| ۴ | علائم شدید، نیاز به کمک برای راه رفتن و انجام فعالیت‌های روزمره | وابستگی بیشتر به دیگران | افزایش خطر عوارض مانند ذات‌الریه |
| ۵ | پیشرفته‌ترین مرحله، ناتوانی در راه رفتن و نیاز به مراقبت تمام وقت | وابستگی کامل به دیگران | بالاترین خطر عوارض و کاهش طول عمر |
نتیجه‌گیری: جمع‌بندی و نکات کلیدی
بیماری پارکینسون یک اختلال عصبی پیشرونده است که با علائم حرکتی و غیرحرکتی متنوعی مشخص می‌شود و کیفیت زندگی افراد مبتلا را به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار می‌دهد. درک علل، عوامل خطر، علائم و روش‌های تشخیص این بیماری برای مدیریت مؤثر آن ضروری است. اگرچه در حال حاضر درمان قطعی برای پارکینسون وجود ندارد، اما پیشرفت‌های قابل توجهی در درمان‌های دارویی، جراحی و توانبخشی صورت گرفته است که به افراد مبتلا کمک می‌کند علائم خود را مدیریت کرده و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. تحقیقات در زمینه درمان‌های نوین مانند سلول‌های بنیادی و ژن درمانی همچنان ادامه دارد و امید به یافتن درمان‌های مؤثرتر در آینده را افزایش می‌دهد. پیش آگهی بیماری پارکینسون بسیار متغیر است و تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد، اما با مراقبت‌های پزشکی مناسب، بسیاری از افراد مبتلا می‌توانند سال‌های طولانی با این بیماری زندگی کنند. حمایت از افراد مبتلا به پارکینسون و خانواده‌های آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
منابع :
بیماری پارکینسون چیست؟ آشنایی با علل، علائم، درمان و راه‌های پیشگیری از آن
