با امامزاده قل‌قلی آشنا شوید (+ تصاویر)
در دل طبیعت سرسبز شمال ایران، در جاده‌ای میان قزوین و گیلان، یکی از عجیب‌ترین و منحصربه‌فردترین امامزاده‌های کشور قرار دارد؛ امامزاده‌ای که نه‌تنها نامش کنجکاوی‌برانگیز است، بلکه آیین زائرانش هم متفاوت با دیگر مکان‌های زیارتی است. امامزاده قل‌قلی یا همان محمد بن حنفیه، امامزاده‌ای است که مردم به‌خاطر گرفتن حاجت، در اطراف آن غلت می‌زنند!
در این مقاله، با موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های تاریخی، روایت‌های مردمی و آداب خاص زیارت امامزاده قل‌قلی آشنا می‌شویم. اگر اهل سفر، علاقه‌مند به فرهنگ عامه یا پژوهشگر در حوزه مردم‌شناسی هستید، این گزارش برای شماست.
موقعیت جغرافیایی امامزاده قل‌قلی
روستای بیورزن، در مسیر قزوین به گیلان
امامزاده قل‌قلی که نام رسمی آن امامزاده محمد بن حنفیه است، در مسیر قزوین به گیلان و در فاصله حدود ۱۵ کیلومتری شهر لوشان، در روستای بیورزن قرار دارد. این آرامگاه در ارتفاع ۱۰۴۵ متری از سطح دریا ساخته شده و در دل چشم‌اندازهای کوهستانی و جنگلی قرار گرفته است.
بنای تاریخی امامزاده حنفیه
از آل بویه تا زلزله رودبار
- سنگ بنای نخستین این امامزاده به دوره آل بویه بازمی‌گردد.
- در طول تاریخ، ساختمان بارها مرمت و بازسازی شده است.
- در زلزله معروف رودبار (۱۳۶۸)، بنای اصلی کاملاً تخریب شد.
- بنای فعلی پس از زلزله ساخته شد و ظاهری مشابه دیگر امامزاده‌های شمال کشور دارد:ویژگی‌های معماری کنونی:
- نمای آجری
- فرم مکعبی‌شکل
- در و پنجره‌های فلزی سبز
- گنبد و مناره‌های طلایی‌رنگ
روایت‌های محلی درباره امامزاده قل‌قلی
غلت‌زنان به سوی حاجت
در فرهنگ مردم منطقه، محمد بن حنفیه بیشتر با نام امامزاده قل‌قلی یا امامزاده غلتان شناخته می‌شود. روایت‌ها و باورهای مردم محلی، سنتی خاص را در این مکان شکل داده که کمتر در نقاط دیگر ایران دیده می‌شود:
- زائران بر زمین دراز می‌کشند، نیت می‌کنند و سپس شروع به غلت‌زدن می‌کنند.
- آن‌ها مسیر پله‌های ورودی را پایین می‌غلتند و سپس دوباره به همان صورت بازمی‌گردند.
- باور بر این است که اگر فرد در این مسیر آسیب نبیند، حاجت او برآورده می‌شود.
روایت‌های اسطوره‌ای درباره نام قل‌قلی
چرا به او قل‌قلی می‌گویند؟
روایت اول: چاه و اسب
در یکی از نقل‌قول‌های محلی آمده است: محمد بن حنفیه به داخل چاه می‌افتد یا به چاه انداخته می‌شود. اسب او با طنابی که به چاه می‌فرستد، او را بیرون می‌کشد و چون این کار با غلت زدن همراه بوده، مردم به او لقب «قل‌قلی» (غلتان) داده‌اند.
روایت دوم: غلتان تا شهادت
در روایت دیگری آمده است: محمد بن حنفیه در نبردی با کفار زخمی می‌شود، از اسب به پایین می‌افتد و در حالی که غلت‌زنان مسیر را طی می‌کند، در محل فعلی آرامگاهش به شهادت می‌رسد.
این روایات دست‌به‌دست در دل فرهنگ مردم گیلک باقی مانده و پایه‌گذار سنتی شده‌اند که در آن، زائران با غلت زدن به دنبال برآورده شدن حاجات‌شان هستند.
نام رسمی در برابر نام محلی
در پورتال استانداری گیلان – رودبار و دیگر منابع رسمی، نام این امامزاده با عنوان محمد بن حنفیه ذکر شده است. از نام‌های «قل‌قلی» یا «غلتان» در هیچ سند رسمی استفاده نشده است.
چرا این تفاوت وجود دارد؟
- نام محلی برآمده از روایت‌های شفاهی، باورهای بومی و رفتار آیینی مردم است.
- نام رسمی به شخصیت تاریخی محمد بن حنفیه (فرزند امام علی (ع) از همسر دیگرش) اشاره دارد.
اهمیت فرهنگی و مردم‌شناختی این امامزاده
امامزاده قل‌قلی تنها یک مکان مذهبی نیست، بلکه نمونه‌ای زنده از تلفیق باور دینی، آیین محلی و اسطوره‌سازی مردمی است.
ابعاد فرهنگی قابل بررسی:
- تبدیل یک شخصیت مذهبی به چهره‌ای محلی و آیینی
- شکل‌گیری آیین خاص با غلت‌زنی برای حاجت‌خواهی
- انتقال روایت‌ها از نسلی به نسل دیگر، بدون اسناد رسمی
- نقش این مکان در جذب گردشگران مذهبی و کنجکاوان فرهنگی
آیا سازمان اوقاف این باورها را تأیید کرده است؟
تا کنون هیچ سند رسمی از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه درباره تأیید روایت‌های مربوط به غلت زدن زائران یا ماجرای اسب و چاه منتشر نشده است. اما همانند بسیاری از امامزاده‌های محلی، سازمان اوقاف بنا را تحت نظر دارد و احتمالا برنامه‌هایی برای مرمت و سامان‌دهی آن دارد.
بازدید از امامزاده قل‌قلی؛ تجربه‌ای متفاوت از زیارت
اگر گذرتان به مسیر قزوین – گیلان افتاد، بازدید از امامزاده قل‌قلی در روستای بیورزن می‌تواند تجربه‌ای منحصربه‌فرد باشد:
- فضایی آرام در دل طبیعت کوهستانی
- معماری سنتی شمال ایران
- مشاهده‌ی آیین خاص غلت‌زنی زائران
- شناخت عمیق‌تر از باورهای مردم منطقه
نکات پایانی درباره امامزاده قل‌قلی و غلت‌زنی آیینی
امامزاده قل‌قلی تنها به خاطر نام عجیبش شناخته نمی‌شود، بلکه به خاطر باور عمیق مردم به آیینی خاص و منحصر به‌فرد است که در آن جسم، نیت و اعتقاد با هم ترکیب می‌شوند. این مکان نمونه‌ای عالی برای پژوهشگران فرهنگ، مردم‌شناسان، گردشگران آیینی و حتی علاقه‌مندان به معماری مذهبی است.
اگر شما هم به پدیده‌های بومی و مذهبی ایران علاقه دارید، بازدید از امامزاده‌هایی مثل «قل‌قلی» می‌تواند درک تازه‌ای از پیوند سنت و ایمان در لایه‌های مردمی به شما بدهد. اینجا نه‌فقط مکان زیارت، بلکه آینه‌ای از اعتقادات زنده مردم است.
